تحلیل و ارزیابی نقش و کارکرد قاعدۀ لطف در روش کلامی تفاسیر عدلیه در قرن ششم‏

قاعده لطف از قواعد مهم کلام عدلیه به شمار می‌رود که اثبات بخشی از آموزه‌ها و عقاید دینی خود را از آن وام می‌گیرد. از جمله آنها می‌توان به وجوب تکالیف دینی، ضرورت بعثت انبیا، عصمت آنان، وجوب نصب امام و … اشاره کرد. نوشتار حاضر می‌کوشد رویکرد مفسران عدلیه را نسبت بدین مساله بازجوید و بازتابنده نوع کارکردی باشد که در بخش تفسیری عدلیه از این مساله وجود دارد. به طور کلی انعکاس قاعده لطف در تفاسیر در دو صورت هستی‌شناختی لطف و مصداق‌شناختی آن رخ نموده‌است. در بخش هستی‌شناختی موضوعات مهمی چون وجود لطف، وجوب لطف، گستره لطف، لطف و اختیار، لطف و قدرت، عذاب الهی و لطف در کانون توجه مفسران قرار گرفته‌است. در بخش مصداق‌شناختی، موضوعاتی مانند ثواب و عقاب، پیامبران، معجزه، قرآن، عصمت، فرشتگان، نماز، و بلا را برشمرده‌اند. طبق یافته‌های نوشتار حاضر مفسران بر آن بوده‌اند تا با بهره‌مندی از قاعدۀ لطف وجه حکمت‌شناختی بعضی از مسائل قرآنی روشن سازند.

analysis and evaluation of the role and function of the principle of divine grace (qāʿidat al-luṭf) in the theological methodology of ʿadlīyyah commentaries in the sixth century ah

the principle of divine grace (qāʿidat al-luṭf) is a pivotal theological rule in the ʿadlīyyah (justice-oriented) theology, employed to substantiate core religious doctrines such as the obligation of religious duties, the necessity of prophetic missions, the infallibility of prophets, and the obligation of appointing an imam. this study examines how ʿadlīyyah exegetes applied this principle in their qur’anic commentaries, focusing on its two primary dimensions: ontological and exemplificatory. ontologically, the commentaries address themes such as the existence of divine grace (wujūd al-luṭf), its obligatory nature (wujūb al-luṭf), its scope (ḥudūd al-luṭf), its relationship with free will (ikhtiyār) and divine power (qudrah), and the interplay between divine punishment and grace. exemplificatory discussions focus on qur’anic concepts like reward and punishment, prophets, miracles, the quran’s inimitability, infallibility, angels, prayer, and trials. the findings demonstrate that ʿadlīyyah exegetes utilized the principle of divine grace to elucidate the wisdom underlying qur’anic injunctions, emphasizing its role in reconciling divine justice with human agency