تفسیری تازه از ستیز غزالی با ابن‌سینا در حدوث و قدم‏

این مسئله که آیا جهان هستی بی‌آغاز و ازلی است یا خداوند آن را از عدم به وجود آورده و حادث زمانی است، یکی از مسائلی است که از دیرباز تا امروز ذهن فیلسوفان و متکلمان را درگیر خود کرده است. بیشتر فیلسوفان جهان را ازلی دانسته و بیشتر متکلمان آن را حادث زمانی انگاشته‌اند. درگیری‌ها و ردیه‌نویسی‌ها میان طرف‌داران هر یک از این دو اردوگاه، پدیده‌ای دور از انتظار نبود. کتاب تهافت الفلاسفۀ امام محمد غزالی یکی از ردیه‌های نامبرداری ا‌ست که ضد ابن‌سینا و باورش به ازلیت عالم نوشته شده است. پژوهش پیشِ‌رو پس از به دست‌دادن خلاصه‌ای از آنچه در تاریخ تفکر بر سر این مسئله رفته است، به بازخوانی دوبارۀ این ستیز پرداخته و در پی آن است که تفسیری تازه از این ستیز پیشکش کند. می‌توانیم ستیز دربارۀ حدوث و قدم را این‌گونه بفهمیم که با اینکه در ظاهر مسئله‌ای است که برای شناختن جهان طراحی شده و به آن پاسخ داده شده، ولی هر یک از طرفداران حدوث یا قدم پیش‌فهم‌هایی الهیاتی داشتند و باطن این مسئله را یک انگاره‌های الهیاتی متفاوت تشکیل داده است. بدین‌سان می‌توان چنین ارزیابی کرد که گفت‌وگوها، روبنایی جهان‌شناسانه و زیربنایی خداشناسانه دارند. نوآوری مقاله هم در همین فهم و تفسیر تازه است؛ تفسیری که بر ما نمایان می‌کند که طرفداران ازلیت عالم با انگارۀ خدای غیرشخصی جهان را می‌فهمیدند، درصورتی‌که پیش‌فهم باورمندان به آفرینش از عدم این بود که خدا شخص است، همان شخصی که بیرون بودن از جهان مهم‌ترین ویژگی اوست. ناگفته نماند که مقاله یک یافتۀ ضمنی نیز دارد و آن این است که ستیز غزالی با ابن‌سینا، ردیۀ جان فیلوپونوس را ضد پروکلس بازنمایی می‌کند.

a new interpretation of the conflict between ghazali and avicenna on creation and eternity

the question of whether the universe is eternal and without beginning or created by god from nothing and thus temporally originated has long preoccupied philosophers and theologians. this debate has given rise to extensive discussions in philosophical and theological writings under the topic of origination and eternity. most philosophers have regarded the universe as eternal, while most theologians have considered it temporally originated. the conflicts and rebuttals between supporters of these two camps were to be expected. imam muhammad ghazali’s book the incoherence of the philosophers is one of the well-known rebuttals written against ibn sina and his belief in the eternity of the world. this paper, after summarizing the historical debate on this issue, reexamines the conflict and aims to provide a new interpretation. essentially, the debate over origination and eternity can be understood as appearing to address the nature of the universe, but in reality, each side had theological preconceptions, and the underlying issue was shaped by different theological perspectives.