قیاس مرکب از حقیقیه و خارجیه نزد شمس الدین سمرقندی

تقسیم گزارۀ حملی به خارجی، حقیقی و ذهنی یکی از مهم‌ترین نوآوری‌های منطق‌دانان مسلمان است و در تاریخ منطق در جهان اسلام، در دو بحث عکس مستوی و عکس نقیض، احکام این گزاره‌های سه‌گانه به تفصیل بررسی شده است، اما در مبحث قیاس اقترانی حملی، تا آنجا که یافته‌های ما نشان می‌دهد، این گزاره‌ها توجه هیچ منطق‌دان مسلمانی را به خود معطوف نکرده است مگر شمس‌الدین سمرقندی که در دو کتاب قسطاس الافکار و شرح القسطاس برای نخستین و واپسین بار اختلاط خارجی، حقیقی و ذهنی در شکل‌های چهارگانه قیاس را بررسی کرده است. سوگمندانه، به نظر می‌رسد نتایجی که سمرقندی برای این قیاس‌ها پیشنهاد می‌دهد از دقت کافی برخوردار نیستند و شاید همین نکته و یا دشواری بیش از حد بحث سبب شده است که منطق‌دانان بعدی هیچ کدام اقبالی به قیاس‌های مرکب از گزاره‌های سه‌گانه نداشته باشند.

samarqndi on mixed syllogisms composed of ḥaqīqī and khārijī propositions

the division of the categorical propositions into the khārijī, ḥaqīqī and dhihnī (strict, external, and mental) is one of the most important novelties in arabic logic. although the conversion and the contraposition of these propositions are discussed intensively by muslim logicians, the mixed syllogisms composed of khārijī, ḥaqīqī and dhihnī propositions have been considered by no logician but shams al-dīn samarqandī who was the first and the last one we know to have investigated the mixed syllogism for the four figures in his books qisṭās al-afkār and sharḥ al-qisṭās. unfortunately, it seems that his results for the syllogisms lack sufficient precision; and perhaps this point, or the over-difficulty of the subject, has prevented the subsequent logicians to receive samarqandī’s discussion and continue his novelties in this regard.