تحویل‌ناپذیری دو معنای «توانایی» و مسئلۀ علت ناقصه

دو معنا از «توانایی» در سنت تفکر اسلامی رایج است. در تعریف فیلسوفان از «توانایی» مفهوم ضرورت و در تعریف متکلمان مفهوم امکان مندرج است. مطابق دیدگاه نخست، همین که فاعل در وضعیتی باشد که اگر کاری را بخواهد آن را انجام دهد و اگر نخواهد آن را انجام ندهد و نیز مانع یا رافع بیرونی او را از تحقق خواسته اش باز ندارد، توانا محسوب می شود. در نقطه مقابل، دسته ای از متکلمان معتقدند که فاعل در صورتی توانا محسوب می شود که از «امکانِ فعل و ترک» برخوردار باشد. فخر رازی این دو تعریف را قابل ارجاع به یکدیگر می داند. خواجه نصیر این صلح را «صلح من غیرتراضی طرفین» می داند. او با تفکیک میان دو گونه از فاعل فاعل های امکانی و فاعل تامّ مدعی می شود که این دو تعریف در خصوص خداوند غیرقابل تحویل به یکدیگر و در مورد فاعل های امکانی (انسانی) تحویل پذیر به یکدیگر هستند. در این مقاله بعد از ذکر دلایل این مدعا خواهم گفت که این دو تعریف حتی در مورد فاعل‌های امکانی نیز تحویل پذیر به یکدیگر نیستند. زیرا تنها راه حل برای جمع پذیری این دو تعریف توسل به علیت ناقصه با اشکالات متعددی مواجه است.

The Irreducibility of the Two Meanings of “Can” in Islamic Philosophy and Theology

There are two meanings of "Can" in the tradition of Islamic thought. Philosophers have adopted their definition regarding the notion of necessity and Theologians (Mutakallimin) have chosen theirs based on the contingency. In the former view, the agent is capable if he is able to choose to perform actions (he would have done otherwise if he had willed to) and not prevented by external barriers from fulfilling his wishes. On the other hand, in the latter, capability is contingent; Meaning the agent must have the possibility to do otherwise. Razi assumed that these two definitions can be referred to each other. Nasir alDin alTusi believes that there is a significant discrepancy between two kinds of agencies: God and Human. In the case of human agency, these are interchangeable, but in the case of God, they are not. In this article, I elaborate on these claims. Then, I illustrate these definitions are not interchangeable, even in the case of human agency because the only reason was used to support this claim, i.e. contributory causation, has many flaws.