دگرگونی‌های نظارت اجتماعی در تمدن اسلامی

چکیدهدر این مقاله، با هدف بازشناسی تمدن جوامع اسلامی، از جنبه فرهنگی و اجتماعی، اصل «امر به معروف و نهی از منکر»، به عنوان یکی از مهم‌ترین مصادیق و روش‌های نظارت اجتماعی که از آن به «حسبه» یا «احتساب» تعبیر می‌شود و نیز به عنوان شاخصی برای ارزیابی استحکام و انسجام نظام ارزشی جامعه، از آغاز ظهور اسلام تا زمان حاضر بررسی می‌شود. همچنین به دگرگونی‌های تدریجی در شیوه‌های اجرای این دو اصل و میزان استقبال جامعه و حکومت‌ها به آن با بیان نمونه‌های تاریخی از جوامع گوناگون اسلامی پرداخته خواهد شد. در این راستا، تاریخ تمدن اسلامی بر مبنای جایگاه و کیفیت بروز این پدیده اجتماعی، به سه دوره انفرادی، گروهی و دولتی تقسیم می‌شود و علل انحطاط یا شکست و ضعف هر دوره بررسی و ارزیابی خواهد شد. در پایان، این نتیجه به دست می‌آید که نظارت اجتماعی در تمدن‌های منسوب به اسلام، از نظر کمیت رو به رشد بوده: ولی در کیفیت و از لحاظ باطن، پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) و حذف شدن ایمه معصومان(ع) در دوره خلفای عباسی و پس از آن، سیری نزولی طی کرده و به انحطاط گراییده و حالت تشریفاتی، صوری، ظاهری و ریاکارانه به خود گرفته و در بسیاری از موارد نیز به کلی از بین رفته و به تعطیلی کشیده شده است.