نسبت اجتماعی«حق – وظیفه» در گفتمان دینی ( تحلیل محتوای موردی نهج‌البلاغه و نهج الفصاحه)

بحث«حق– وظیفه» اصالتاً مملوک مفهومی فلسفه غربی (فلسفه‌های سیاسی- اجتماعی و اخلاقی- حقوقی) و علوم اجتماعی مدرن (نظریه شهروندی) است. از این حیث و به خصوص از جهات نظری این مفهوم مرکب، که البته باید آن را نوعی معادله اجتماعی متوازن در تعامل اجتماعی خود - دیگری نیز تلقی کرد، انصافاً خوش درخشیده و از لحاظ عملی نیز به ارتقای شان مدنی فرد مدرن انجامیده و به تبع منجر به تبدیل رعیت (مکلف نامحق) به شهروند (فرد مسیول محق) شده است. در ادبیات فقهی اسلامی (اعم از شیعه و سنی) به خاطر گفتمانی نبودن جاپایی از این نسبت کم‌تر می‌توان دید، اما در ذیل و متن معارف اسلامی و شیعی جاری می‌شود مبانی فکری و عقیدتی این نسبت اجتماعی مهم میان مسلمین، که ناظر به ادای وظیفه و زان سو مطالبه حق به مثابه یک امر عقیدتی که مبتنی بر حقانیت عمل به آموزه‌های دینی اسلامی در زندگی فردی مسلمین است، را استنباط نمود. با توجه به این مهم، در این مقاله با استفاده از تکنیک تحلیل محتوا ،تلاش شده است تا مبانی فکری و عقیدتی نسبت اجتماعی حق – وظیفه از این منظر دینی واکاوی شود. به این منظور- و نه در سویه مقایسه- لازم دیدیم تا ابتدا برخی از ملاحظات معرفتی نظری این نسبت، که مندرج در فلسفه غربی و علوم اجتماعی مدرن است و به طور معمول در متن نظریه شهروندی مرتب شده است، را به صورتی فشرده مرور نماییم. به همین منوال نیز لازم شد که مبانی فکری عقیدتی نسبت اجتماعی حق – وظیفه در گفتمان دینی هم در ادامه بحث اول به دست داده شود. و در نهایت واجب شد که مستنداتی هم از گفتمان دینی متعارف در زیست جهان اسلامی ارایه شود. و به این قرار به تحلیل نهج‌الفصاحه (گفتارهای منسوب به پیامبراسلام 6 و نهج‌البلاغه (متعلق به امام علی 7 اکتفا کردیم. از یافته‌های استنباطی از این دو متن دینی مهم و مقبول می‌توان به خاستگاه‌های شکل‌گیری شهروندی دینی رسید، که متاسفانه مفهومی غریب و پدیده‌ای مهجور در زیست جهان اسلامی معاصر است. درست همان‌گونه که غربی‌ها از بطن فلسفه سیاسی اجتماعی و اخلاقی حقوقی مدرن و عرفی‌شان به مفهوم- پدیده شهروندی عرفی نایل شدند.