سناریو‌های تکوین علم اجتماعی اسلامی: ‌ امکان/امتناع

این مقاله، ‌صرفاً به‌عنوان یک موضع نظری معرفتی (‌و نه رتوریک سیاسی ایدئولوژیک) به سناریوهای تکوین یک علم اجتماعی اسلامی (‌امکان/امتناع)‌ می‌پردازد. براساس استدلال‌هایی مبتنی بر معرفت‌شناسی و منطق رشد علمی، این مقاله درصدد است نشان دهد که شکل‌گیری یک علم اجتماعی اسلامی هم «ممکن» است و هم «ممتنع»، اما امتناع از تکوین یک علم اجتماعی اسلامی بیشتر از نوع «عملی» است تا «ذاتی». امتناع عملی بیش از هر چیز ناشی از طرح علم اجتماعی دینی در چشم‌اندازی کاملاً محدود از علم و رشد عملی است. بنابراین، امتناع «در عمل» به موانعی مانند زمان‌بری، کافی نبودن دانش دینی در همه عرصه‌ها، توجه نکردن به دیگر سرچشمه‌های معرفت، استریل کردن متافیزیکی، عدم اتکای به عقل و بافت‌زدایی دانش اجتماعی اشاره دارد. نوع دیگری از امتناع نیز متصور است؛ ‌یعنی ممکن است بیشتر به خاطر انعطاف‌ناپذیری مدل علم‌شناسی فلسفی باشد که بر مبنای آن نمی‌توان معرفت علمی را به هر اندازه و به هرطور با هر سلیقه سازگار کرد. تو گویی توصیه به احتراز از رفتن به سمت تکوین علم اجتماعی اسلامی می‌خواهد نشان دهد که ادعای هر علم اجتماعی نو‌پدید (‌از جمله علم اجتماعی اسلامی)‌ باید ادعایی متکی به «اجتماعیت» (‌عرفی بودن)‌ و «علمیت» (معرفتی بودن)‌ باشد‌ ‌و این میسّر نیست مگر تن دادن به همان قواعد علم‌شناسیِ فلسفی و معرفت‌شناسیِ علمی بر پیشینه ساخته شده قبلی. باری در مقاله حاضر تلاش شده است تا با طرح چشم‌اندازی گسترده‌تر و قرار دادن مفهوم علم اجتماعی اسلامی در مدلی پویا از علم‌شناسی فلسفی و الگوی رشد علمی (مدل پویای تولید علم) تصویری پویا از علم اجتماعی دینی تصویر شود. این تصویر نیز مانند هرگونه معرفتی دستخوش تغییر و تحول خواهد بود و پیامش آن است که تلاش‌های نظری ما برای تعریف رابطه دین و علم و رشد نظریه‌های اجتماعی دینی (اسلامی) جریانی بی‌پایان خواهد بود. نمی‌توان یک بار و برای همیشه آن را تعریف کرد و کار را تمام شده پنداشت. خود این تعریف و بازتعریف‌ها نیز بخشی از علم اجتماعی دینی خواهد بود.

Scenarios on the establishment of Islamic social science: possibility and impossibility

Relationship between religion and religiosity in sociological researches By: Seyed Mehdi Etemadyfard: Faculty member at Sociology Dept., University of Tehran, email: etemady@ut.ac.ir                                                                      This issue that where would be a good starting point for research on the objective situation of religiosity and its developments has been remained controversial since the founding of such researches. Is it possible to investigate the actual dimensions of religiosity based on a prior definition? Possibility and alteration of such definition in the beginning of sociological research has been the ground of continued disputes in this field of science due to the necessity for the reliance of that definition to the observations in one hand and the impossibility of formulating the problem without presenting any prior definition of religion on the other hand. In this research paper, first, the related sociological literature is reviewed and then problems concerning determination of relationship between religion and religiosity are explored. It seems that taking an empirical approach at the beginning of examining actual and objective dimensions of religion without regarding internal requirements of a religion does not ensure high reliability. For this purpose, it is tried to evaluate the dimensions of religiosity including fundamental beliefs, rituals and moralities with regard to their status in Islam and investigation of their methodological implications in assessment of religiosity dimensions. These dimensions have common relationship with other monotheistic religions. This helps to the minimal efficiency of religiosity assessment models in which those dimensions were used. In religiosity assessment models, the most problematic aspect was morality. Moral aspect here means social pervasive conducts and characters which gradually change to collective habits. Unlike ontological patterns, religiosity indices in sociological researches are gradual and a researcher in this field needs mixed methods to test the hypothesis of research.