همبستگی الهی با محرومان؛ دلالت‌های اجتماعی الهیات آزادی‌بخش در سنت مسیحی − اسلامی

مقدمه و اهداف: قرن بیست‌ویکم، عصر جهانی‎شدن علم و فناوری است؛ اما بسیاری از جوامع بشری درگیر بحران‎های متعددی هستند. میلیون‎ها انسان از بی‎عدالتی، ظلم و خشونت رنج می‎برند. انسان‎ها در جهان پسامدرن هنوز تحت فشار بیکاری، فقر، گرسنگی، سوء تغذیه و بی‎خانمانی هستند. پناهندگان و مردم به حاشیه‎رانده‎شده، قربانی جنگ و خشونت هستند و عذاب نژادپرستی و تبعیض را تحمل می‎کنند. در حال حاضر، مبارزات آزادی‎خواهانه این ستم‎دیدگان به امید رهایی از رنج و ستم در سطح گسترده‎ای شروع شده و همچنان نیز ادامه دارد. پشتوانه ایدئولوژیک چنین نهضت‎های آزادی‎بخش و ضد استعماری در جوامع مسلمان، آموزه‎های نوع‎دوستانه اسلام است. اسلام دین مهربانی نسبت به دیگران، برقراری عدالت بین آنها، اعطای حقوق آنها و دفاع از مظلومان و آزاردیدگان است. الهیات سیاسی اسلام به‎عنوان یک الهیات آزادی‎بخش مذهبی و ضد استعماری در واکنش به ظلم، استبداد، استثمار، مداخلات استعمارگران (امپریالیسم)، فساد، عقب‎ماندگی و فقر کشورهای جهان سوم (به‎ویژه خاورمیانه و برخی کشورهای آمریکای لاتین) شکل گرفت. اسلام از تمام آزادی‎خواهان جهان می‎خواهد که در برابر فقر و ستم سکوت نکنند و برای آزادی محرومان و ستم‎دیدگان و علیه ظلم و خشونت ساختاری قیام کنند. وظیفه شرعی مومن واقعی، مبارزه با شرایط موجود و تحقق عدالت اجتماعی و رفاه عمومی است. بنابراین، متکلمان آزادی‎خواه، الهیات را فقط «شناخت خداوند به نحو تئوریک» نمی‎شمارند، بلکه عملی کردن آن ازطریق مبارزه با فقر، ستم، تبعیض و شکاف طبقاتی می‎دانند. هدف این مقاله، تحلیل ریشه‎های این رویکرد انسان‎دوستانه در متون دینی مسیحیت و اسلام و شناسایی ویژگی‎های مشترک آن در این دو سنت است.روش: این پژوهش با استفاده از روش اسنادی و تحلیل محتوا انجام شده است. در این روش، ابتدا متون دینی و تاریخی مرتبط با موضوع الهیات آزادی‎بخش در اسلام و مسیحیت جمع‎آوری و سپس با استفاده از تکنیک‎های تحلیل محتوا، مفاهیم و آموزه‎های مرتبط با این موضوع استخراج و تحلیل شده است. برای جمع‎آوری اطلاعات، از منابع کتابخانه‎ای مانند کتب، مقالات و اسناد مرتبط با الهیات آزادی‎بخش، جامعه‎شناسی سیاسی و مطالعات دینی استفاده شده است. همچنین، از متون مقدس و روایی اسلام و مسیحیت برای استخراج آموزه‎های مرتبط با عدالت اجتماعی، مبارزه با ظلم و حمایت از محرومان بهره گرفته شده است. در مرحله تحلیل محتوا، مفاهیم کلیدی مانند عدالت، آزادی، ظلم، ستم، فقر، محرومیت و همبستگی با محرومان شناسایی و سپس روابط بین این مفاهیم با استفاده از رویکرد تطبیقی بین دو سنت دینی بررسی شده است. درنهایت، با استفاده از یافته‎های حاصل از تحلیل متون، الگویی برای الهیات آزادی‎بخش اسلامی با تاکید بر همبستگی با محرومان ارائه شده است.نتایج: یافته‎های پژوهش نشان می‎دهد که الهیات آزادی‎بخش اسلامی، ریشه در آموزه‎های عدالت‎خواهانه و ضد ظلم اسلام دارد. اسلام با تاکید بر مفاهیمی مانند عدالت، مساوات، برادری و همبستگی اجتماعی، به مبارزه با هرگونه ظلم، ستم و نابرابری دعوت می‎کند. حمایت اسلام از جنبش‎های آزادی‎بخش بر اصولی چون سازش‎ناپذیری با ستمگران، پیوند معنوی، حبّ و بغض مقدس و عشق به مردم استوار است. الهیات آزادی‎بخش اسلامی، با تاکید بر نقش اجتماعی - سیاسی اسلام در مقابله با فقر، ستم و نابرابری نشان می‎دهد که اسلام نه‎تنها یک دین فردی، بلکه دینی اجتماعی و سیاسی است که به بهبود شرایط زندگی محرومان و ستم‎دیدگان توجهی ویژه دارد. همچنین، پژوهش نشان می‎دهد که بین الهیات آزادی‎بخش اسلامی و الهیات آزادی‎بخش مسیحی، نقاط مشترک بسیاری وجود دارد. هر دو رویکرد، بر عدالت، آزادی، همبستگی با محرومان و مبارزه با ظلم و ستم تاکید دارند. این نقاط مشترک، می‎تواند زمینه را برای گفت‎وگو و همکاری بین پیروان این دو دین در جهت تحقق عدالت اجتماعی و رفع محرومیت فراهم کند.بحث و نتیجه‌گیری: الهیات آزادی‎بخش اسلامی، به‎عنوان یک حوزه مطالعاتی نوظهور، نیازمند توجه و بررسی بیشتر است. این رویکرد، با تاکید بر آموزه‎های عدالت‎خواهانه اسلام و نقش اجتماعی−سیاسی این دین در مبارزه با ظلم و ستم، می‎تواند نقش مهمی در بهبود شرایط زندگی محرومان و ستم‎دیدگان ایفا کند. الهیات آزادی‎بخش اسلامی، با الهام از آموزه‎های مشترک بین اسلام و مسیحیت، می‎تواند زمینه‎ای برای گفت‎وگو و همکاری بین پیروان این دو دین در جهت تحقق عدالت اجتماعی و رفع محرومیت فراهم کند. این مقاله با به چالش کشیدن الهیات سنتی در پاسخگویی به نیازهای انسان مدرن، به تحلیل مختصات مشترک الهیات آزادی بخش اسلامی−مسیحی می‎پردازد. توضیح بیشتر اینکه الهیات سنتی، چه در اسلام و چه در مسیحیت، خدایی را محور مطالعه خود قرار می‎دهد که با صفات مطلقه، حاکم مطلق جهان، متعالی و منزه از جهان، بیرون از تاریخ و زمان، ازلی و ابدی، ثابت و ایستا، بدون تغییر و تحول و تاثیر و تاثر و غیر رابطه‎مند و غیر واکنشی تصویر می‎شود. این تصویر کلاسیک از خدا، نه‎تنها در دنیای مدرن کارایی خود را از دست داده، بلکه به ضرر انسان نیز تمام شده است. تخریب محیط زیست، نادیده گرفتن تنوع انسان‎ها و دامن زدن به تبعیض‎ها و بی‎عدالتی‎های اجتماعی ازجمله پیامدهای این تصویر است.در پاسخ به نیاز انسان مدرن، متکلمان به ارائه خوانشی کارآمد از الهیات روی آوردند. الهیات رهایی‎بخش، شاخه‎ای از الهیات مدرن است که ابتدا توسط متکلمان مسیحی پدید آمد. ریشه اصلی آن را باید در رویکرد افراطی متکلمان مسیحی به ایمان و معنویت فردی و غفلت از مسائل عینی و اجتماعی مردم دانست. بی‎اعتنایی کلیسا به این مشکلات، زمینه ظهور این مدل الهیاتی را در پاسخ به معضلات اجتماعی مانند فقر، بی‎عدالتی و سایر تبعیض‎ها فراهم کرد.این مقاله با الهام از مسیحیت، ریشه الهیات رهایی‎بخش را در رسالت ضد استبدادی اسلام جستجو کرد. اسلامی که با هدف رهایی کسانی نازل شد که زیر بار ظلم و ستم و تبعیض، کرامت انسانی خود را از دست داده بودند. این دین، حافظ ارزش‎های انسانی عدالت و برابری است و نمونه کامل آن، حضرت محمدn بود. اسلام، مکتب مبارزه با ظالمان و هر نوع ساختار تبعیض‎آمیز و خشونت‎آمیز است. الهیات سیاسی اسلام به‎عنوان یک الهیات آزادی‎بخش، در واکنش به ظلم، استبداد، استثمار، استعمار و فقر کشورهای جهان سوم شکل گرفت. با‎وجوداین، «الهیات آزادی‎بخش اسلامی»، موضوعی نسبتاً ناشناخته در دانش الهیات سیاسی است. این مقاله با ارائه یک مدل اسلامی برای الهیات سیاسی به‎عنوان الهیات آزادی‎بخش، ضمن تحلیل هندسه معرفتی و کاربردی این مدل، جایگاه واقعی آن را نشان می‌دهد.یافته‌ها نشان می‎دهد اصلی‎ترین مشخصه الهیات رهایی‎بخش مسیحی − اسلامی، وارد کردن ایمان به عرصه عمومی و صحنه عمل است. ایمانی که به اقدام رهایی‎بخش منجر نشود، فرد و جامعه را به رستگاری نخواهد رساند. اگر ایمان شخص به تغییر در شرایط نابسامان اجتماعی منجر نشود، فاقد ارزش است. بنابراین، ایمان و معنویت از منظر الهیات رهایی‎بخش، یک حقیقت زنده، پویا و متجلی در عمل است. مومن در قبال همنوع خود بی‎تفاوت نیست، به خلق خدا عشق می‎ورزد، در برابر ستمگران می‎ایستد و در کنار مظلومان می‎ماند.تقدیر و تشکر: نویسنده مقاله از تلاش‎های بی‎دریغ سردبیر محترم فصلنامه و داوران ارجمند که با پیشنهادات ارزشمندشان نگارنده را در انجام این پژوهش یاری رساندند، صمیمانه سپاسگزار است.تعارض منافع: نویسنده مقاله هیچگونه تعارض منافعی در انجام این پژوهش نداشته است.

divine solidarity with the oppressed: the socio-political implications of liberation theology in the christian-islamic tradition

introduction and objectives: the 21st century is the age of globalization, science, and technology, yet many human societies are entangled in numerous crises. millions of people suffer from injustice, oppression, and violence. in the postmodern world, people are still under pressure from unemployment, poverty, hunger, malnutrition, and homelessness. refugees and marginalized people are victims of war and violence and endure the torment of racism and discrimination. currently, the liberation struggles of these oppressed people, hoping to be freed from suffering and oppression, have begun on a large scale and continue in some way. the ideological backbone of such liberation and anti-colonial movements in muslim societies is the altruistic teachings of islam. islam is the religion of kindness towards others, establishing justice among them, granting them their rights, and defending the oppressed and abused. the political theology of islam, as a religious and anti-colonial liberation theology, was formed in response to the oppression, tyranny, exploitation, interventions of colonialists (imperialism), corruption, backwardness, and poverty of third world countries (especially the middle east and some latin american countries). islam calls on all the freedom-seekers of the world not to remain silent in the face of poverty and oppression and to rise up for the freedom of the deprived and oppressed and against structural oppression and violence. the religious duty of a true believer is to fight against the existing conditions and realize social justice and public welfare. therefore, liberation theologians do not consider theology merelyknowing god in a theoretical way, but rather actualizing it through fighting against poverty, oppression, discrimination, and class divisions. the purpose of this article is to analyze the roots of this humanitarian approach in the religious texts of christianity and islam and to identify its common features in these two traditions.method: this research was conducted using the documentary method and content analysis. in this method, first, religious and historical texts related to the topic of liberation theology in islam and christianity were collected, and then, using content analysis techniques, the concepts and teachings related to this topic were extracted and analyzed.for data collection, library resources such as books, articles, and documents related to liberation theology, political sociology, and religious studies were used. also, the holy and narrative texts of islam and christianity have been used to extract teachings related to social justice, the fight against oppression, and support for the deprived. in the content analysis stage, key concepts such as justice, freedom, oppression, poverty, deprivation, and solidarity with the deprived were identified, and then the relationships between these concepts were examined using a comparative approach between the two religious traditions. finally, using the findings from the analysis of the texts, a model for islamic liberation theology with an emphasis on solidarity with the deprived has been presented.results: the research findings showed that islamic liberation theology is rooted in the justice-seeking and anti-oppression teachings of islam. islam, by emphasizing concepts such as justice, equality, brotherhood, and social solidarity, calls for the fight against any kind of oppression, injustice, and inequality. islam’s support for liberation movements is based on principles such as uncompromising with oppressors, spiritual connection, sacred love and hatred, and love for the people. islamic liberation theology, by emphasizing the socio-political role of islam in confronting poverty, oppression, and inequality, shows that islam is not only an individual religion but also a social and political religion that pays special attention to improving the living conditions of the deprived and oppressed. also, the research indicated that there are many common points between islamic liberation theology and christian liberation theology. both approaches emphasize justice, freedom, solidarity with the deprived, and the fight against oppression and injustice. these common points can provide the ground for dialogue and cooperation between the followers of these two religions in order to achieve social justice and eliminate deprivation.discussion and conclusion: islamic liberation theology, an understudied area, warrants further scholarly attention.  emphasizing islamic teachings on justice and the religion’s socio-political role in combating oppression, this approach offers the potential for improving the lives of the marginalized.  drawing inspiration from shared principles between islam and christianity, it can foster interreligious dialogue and collaboration towards achieving social justice and alleviating deprivation. this article challenges traditional theological approaches that fail to address contemporary human needs, analyzing commonalities between islamic and christian liberation theologies.  traditional theology, in both faiths, often focuses on a god depicted with absolute, detached attributes, an image that has proven ineffective and even detrimental in the modern world, contributing to environmental damage, social inequality, and discrimination.in response, theologians have sought more relevant interpretations. liberation theology, originating within christian theology, arose from a perceived neglect of social issues by the church.  this article explores the roots of liberation theology within islam’s anti-tyrannical mission, highlighting islam’s emphasis on justice, equality, and the fight against oppression, exemplified by prophet muhammad (pbuh). islamic political theology, as a form of liberation theology, emerged in response to global injustices like oppression, exploitation, and poverty.despite its significance,islamic liberation theology remains relatively unexplored. this article proposes an islamic model of political theology as liberation theology, examining its theoretical and practical dimensions.  a key feature of both christian and islamic liberation theology is the emphasis on faith in action.  faith devoid of liberating action is considered insufficient for individual and societal well-being.  genuine faith, therefore, necessitates engagement with and transformation of unjust social structures.  from this perspective, faith and spirituality are dynamic forces manifested in tangible actions. believers are called to be actively involved in the world, loving god’s creation, opposing oppressors, and standing in solidarity with the marginalized.acknowledgment: the author of the article sincerely appreciates the tireless efforts of the esteemed editor of the journal and the honorable reviewers, whose valuable suggestions helped the author in conducting this research.conflict of interest: the author of the article has no conflict of interest in conducting this research.