چارچوبی مفهومی برای پیمایش دینداری در ایران

محققان علوم اجتماعی در حوزه دین هنگامی که درصدد برمی‌آیند که حیطه گسترده و پیچیده‌ای چون دینداری را در سطحی وسیع و با شیوه‌ پهنانگرانه‌ پیمایش‌های اجتماعی مورد بررسی تجربی قرار دهند فقط به تعریف منطقی و مفهومی از دین و دینداری نیاز ندارند؛ بلکه، توجه اساسی آنها به تعاریف عملیاتی برای سنجش و اندازه‌گیری دینداری است. تعاریف عملیاتی، مفهوم کلی دین و دینداری را به اجزای تشکیل‌دهنده‌اش (ابعاد، مولفه‌ها، و معرّف/ شاخص‌ها) جهت انجام پژوهش تجربی تجزیه می‌کند.در این مقاله، با واکاوی نظری و تجربی مفهوم دین و دینداری در دین اسلام و علوم اجتماعی تلاش گردید تا ابعاد و مولفه‌هایی که این پدیده را به صورت یک کلیت تجربی یا کلیت تیوریکی شکل داده است، مشخص و معین شود. در این راستا، ابتدا، دین و دینداری با درجه‌ای از انتزاع و براساس سه بُعد اعتقادات، احساسات، و اعمال تعریف مفهومی شد. سپس، مولفه‌های درون هر بُعد از دینداری مشخص گردیدند. یعنی، بُعد اعتقادی دین به دو مولفه «اصول» و «فروع»؛ بُعد عاطفی دین به سه مولفه «تجربه‌ دینی»، «علقه‌ دینی» و «هویت دینی»؛ و بُعد رفتاری دین به سه مولفه‌ «اخلاقیات»، «شرعیات» و «عبادات» تقسیم شدند. در پایان، برای ساخت سنجه‌ دینداری در هر یک از مولفه‌های فوق‌الذکر، معرّف/ شاخص‌های معینی براساس آموزه‌های اسلام ارایه گردید.