ارزیابی ویژگی های ریخت ‌شناسی، فیزیولوژیک و زراعی مرتبط با محصول دهی در برخی ژنوتیپ های امیدبخش کلزا در اراضی شور

مقدمه و هدف: شوری یکی از مهم‎ترین تنش‎های غیرزیستی و محدودکننده‌ترین عامل تولید محصولات کشاورزی در سراسر جهان است که رشد، نمو و عملکرد نهایی گیاهان زراعی را تحت تاثیر قرار می‎دهد. با توجه به اینکه کلزا یکی از مهم‌ترین منابع روغن گیاهی در جهان به‌شمار می‌رود و دانه آن حاوی بیش از 40 درصد روغن و کنجاله حاصل از روغن‌کشی آن دارای بیش از 35 درصد پروتئین است و در حال حاضر در بین گیاهان روغنی بعد از سویا و نخل روغنی مکان سوم را در جهان داراست، بنابراین شناخت ژنوتیپ‎های متحمل به تنش شوری یک ضرورت است. به‎همین جهت، با توسعه و پیشرفت ارقام کلزا متحمل و سازگار به شوری می‌توان زمینه افزایش تولید پایدار این محصول را فراهم نمود. لذا پژوهش حاضر با هدف بررسی ‎واکنش ژنوتیپ‌های کلزا به تنش شوری با استفاده از ویژگی‌های زراعی و بیوشیمیایی انجام شد.مواد و روش‎ها: به‏ منظور بررسی تنوع ژنتیکی موجود در بین ژنوتیپ‎های کلزا از نظر صفات ریخت‌شناسی، فیزیولوژیکی و زراعی در خاک‌های شور، آزمایشی در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی با 17 ژنوتیپ پاییزه کلزا در مزرعه تحقیقاتی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان آذربایجان شرقی در سال زراعی 98-1397 با سه تکرار انجام شد. خصوصیات ارتفاع بوته، تعداد خورجین بارور، تعداد دانه در خورجین، طول خورجین، مساحت خورجین، سرعت رشد بوته، وزن هزاردانه، عملکرد دانه، درصد روغن دانه و عملکرد روغن اندازه‌گیری شد. پس از اندازه‌‏گیری صفات موردمطالعه، به‎منظور بررسی روابط موجود بین عملکرد و اجزای عملکرد، با صفات مورفولوژیکی و بررسی اهمیت نسبی صفات موثر بر عملکرد ژنوتیپ‌های مورد مطالعه، تجزیه واریانس، مقایسه میانگین‌ها، تجزیه همبستگی، تجزیه خوشه ‏ای و بای‎پلات انجام شد.یافته‎ها: ژنوتیپ‌های مورد مطالعه از نظر ارتفاع بوته، تعداد خورجین بارور، تعداد دانه در خورجین، طول خورجین، مساحت خورجین، سرعت رشد بوته، وزن هزار دانه، عملکرد دانه، درصد روغن دانه و عملکرد روغن، از نظر آماری اختلاف معنی‌داری با یکدیگر داشتند. نتایج مقایسه میانگین نشان داد که ژنوتیپ کرج 11 دارای طول خورجین، تعداد خورجین بارور و عملکرد و درصد روغن بالا، ژنوتیپ‌ کرج 5 دارای سرعت رشد بوته و درصد روغن بالا و ژنوتیپ کرج 15 دارای ارتفاع بوته و تعداد خورجین بارور بالایی بودند. با توجه به نتایج مقایسات میانگین می‌توان ژنوتیپ‌های کرج 5، 11 و 15 را به‎عنوان ژنوتیپ‌های متحمل به تنش شوری و ژنوتیپ‌های کرج 2، 4، 6، 9 و 12 را به‎عنوان ژنوتیپ‌های حساس به تنش شوری در نظر گرفت. بر اساس تجزیه بای‎پلات حاصل مشخص شد که ژنوتیپ‎های کرج 8 و کرج 14 با صفات تعداد خورجین بارور، تعداد دانه در خورجین، طول خورجین، مساحت خورجین و سرعت رشد بوته رابطه قوی داشتند. همچنین بر اساس نتایج به‎دست آمده مشاهده شد که صفات ارتفاع بوته، وزن هزار دانه، عملکرد دانه و درصد روغن دانه با ژنوتیپ‎های کرج 11، 5، 7، 10 و 15 همبستگی قوی داشتند. بر اساس نتایج تجزیه همبستگی، عملکرد دانه با صفات ارتفاع بوته، درصد روغن دانه و تعداد خورجین بارور دارای همبستگی مثبت و معنی‌داری بود که از این میان ضریب همبستگی ساده عملکرد دانه با درصد روغن بیشترین مقدار بود (0/87). همبستگی تعداد دانه در خورجین با صفات طول خورجین (0/69)، مساحت خورجین (0/55) و تعداد خورجین بارور (0/67) مثبت و معنی‌دار بود. لذا ژنوتیپ‌هایی که خورجین‌های طویل‌تر و تعداد خورجین‌های بیشتری داشتند به افزایش تولید تعداد دانه که یکی از اجزای مهم عملکرد دانه می‌باشد در اراضی شور کمک می‌کنند، بنابراین اندازه و تعداد خورجین‌های بالای هر بوته نشان از عملکرد بالای آن بوته است. بر اساس نتایج حاصل از تجزیه به مولفه‎‏های اصلی مشاهده شد که مولفه اول و دوم به‎ترتیب با 44/66 و 31/22 درصد بیش‌ترین مقدار واریانس نسبی را در بین کلیه مولفه‎های مورد مطالعه دارا بودند و در مجموع 75/88 درصد از واریانس کل را به‎خود اختصاص دادند. نتایج مربوط به بارهای عامل نشان داد که در مولفه اول صفات تعداد خورجین بارور، عملکرد دانه، عملکرد روغن و درصد روغن دانه بیش‌ترین میزان بار عامل را دارا بودند. همچنین در مولفه دوم صفت سرعت رشد بوته دارای بیشترین میزان بار عامل در بین تمامی صفات مورد مطالعه بود. تجزیه خوشه‏ ای، ژنوتیپ ‏ها را در چهار گروه قرار داد که دندروگرام حاصل از تجزیه کلاستر نشان داد که کلیه ژنوتیپ‎های مورد مطالعه بر اساس همه صفات اندازه‌گیری شده به چهار گروه مجزا تفکیک شدند. گروه‎های اول دارای سه ژنوتیپ کرج 1، 13 و 16، گروه چهارم نیز مانند گروه اول سه ژنوتیپ را در خود جای داد که شامل کرج 11، 5 و 15 بود، و خوشه گروه سوم تعداد پنج ژنوتیپ شامل کرج 14، 3، 8، 7 و 10 قرار گرفتند و سایر ژنوتیپ‎های باقی‌مانده در گروه دوم جای گرفتند.نتیجه‎گیری: نتایج پژوهش حاضر نشان داد که تنوع ژنتیکی قابل قبولی در بین ژنوتیپ‌های کلزا از نظر صفات مورد ارزیابی در اراضی شور وجود دارد که نشان از اهمیت این ذخائر ژنتیکی و امکان استفاده از آن‌ها جهت دستیابی به ژنوتیپ‌های برتر در برنامه‌های به‌نژادی تحمل به تنش شوری می‌باشد.

evaluation of morphological, physiological, and agronomical traits related to the productivity of some promising rapeseed genotypes in saline areas

background: salinity is one of the major abiotic stresses and the most limiting factor in agricultural production worldwide, affecting the growth, development, and final yields of crops. rapeseed is one of the most important sources of oilseeds in the world, and its seeds contain more than 40% of oil. moreover, the meal obtained from oil extraction has more than 35% protein, hence it currently ranks third among oil crops in the world after soybean and oil palm, making it necessary to identify the genotypes that tolerate salinity stress. the development and improvement of rapeseed cultivars with salinity tolerance and acclimation offer promising prospects for improving sustainable production in this area. therefore, the current study aimed to investigate the responses of rapeseed genotypes to salinity stress through analyses of agronomic and biochemical traits.methods: the genetic diversity between rapeseed lines in terms of agronomic, morphological, and physiological traits in saline soils was investigated in an experiment based on a randomized complete block design with 17 autumn rapeseed genotypes with three replicates in the research farm of east-azarbaijan agricultural and natural resources research and education center. the measured traits were plant height, the number of fertile pods, number of seeds per pod, pod length, pod area, plant growth rate, 1000-seed weight (tsw), seed yield, oil content, and oil yield. the relationships between yield, yield components, and morphological traits were explored using the analysis of variance (anova), comparison of averages, correlation analysis, cluster analysis, and biplot to understand the relative importance of traits affecting the yield of the studied genotypes. results: the studied genotypes were significantly different from each other in pod length, pod area, number of fertile pods, number of seeds per pod, plant growth rate, seed oil percentage, plant height, tsw, grain yield, and oil yield. however, there were no significant differences between the studied genotypes in terms of harvest index and number of actual pods to potential pods. according to the mean comparisons, genotypes 5, 11, and 15 can be introduced as salinity-tolerant lines, and genotypes 2, 4, 6, 9, and 12 can be considered salinity-sensitive lines. according to the other traits, genotype 11 produced a high pod length, number of fertile pods, oil percentage, and oil yield, genotype 5 had a high growth rate and oil percentage, and genotype 15 presented a high height and number of fertile pods. according to the cluster analysis, the second and third groups contained tolerant and susceptible genotypes, respectively. the genotypes in the second group had the highest percentage of positive deviation from the overall mean for grain yield, plant height, harvest index, seed oil percentage, pod length, pod area, and number of fertile pods. based on the biplot analysis, karaj 8 and 14 genotypes had a strong relationship with the number of  fertile pods, number of seeds per pod, pod length, pod area, and plant growth rate. based on the obtained results, the plant height, tsw, seed yield, and oil content traits were closely correlated with karaj 5, 7, 11, 10, and 15 genotypes. based on the results of correlation analysis, the correlation coefficient of seed yield was positive and significant for three traits, i.e., plant height, oil percentage, and number of fertile pods, and the highest correlation coefficient (r = 0.879) was obtained for seed yield with seed oil percentage. positive and significant correlations were measured for the number of seeds in pods with pod length (r = 0.699), pod area (r = 0.555), number of fertile pods (r = 0.678), and number of actual pods. therefore, genotypes characterized by longer and more abundant pods play a crucial role in improving seed quantity, a key component of grain yield in saline environments. consequently, the size and number of pods per plant serve as indicators of high-yield potential under such conditions. based on the results of the principal component analysis (pca), the first and second components had the highest relative variances, accounting for 44.66% and 31.22% of the total variance, respectively. together, these two components accounted for 75.88% of the total variance. factor loadings showed that traits such as number of fertile pods, seed yield, oil yield, and seed oil content had the highest factor loadings in the first component. similarly, the plant growth rate had the highest factor load in the second component among all the studied traits. cluster analysis divided the genotypes into four groups, and its dendrogram showed that all the studied genotypes were divided into four separate groups based on all the measured traits. the first group comprised three karaj 1, 13, and 16 genotypes, the fourth group (like the first group) contained three karaj 5, 11, and 15 genotypes, and the third group had five genotypes, namely karaj 3, 7, 8, 10, and 14. the remaining genotypes were assigned to the second group.conclusion: the results of the present study demonstrate acceptable genetic diversity among rapeseed genotypes in terms of the evaluated traits in saline lands. this shows the importance and the possibility of using these genetic resources to achieve promising and superior genotypes in breeding programs.