ارزیابی و گزینش لاین‌های عدس بومی جمع‌آوری شده از استان زنجان از لحاظ پتانسیل عملکرد و صفات اگرومورفولوژیک

مقدمه و هدف: عدس (lens culinaris medik.) از خانواده بقولات سرد سیر، گیاهی است یکساله، خود گرده افشان و دیپلوئید که دانه آن منبع غنی از پروتئین می باشد. این گیاه مانند سایر حبوبات در همزیستی با باکتری های تثبیت کننده نیتروژن، نقش مهمی در کاهش مصرف کود و افزایش بهره وری محصولات سایر گیاهان زراعی که در تناوب با عدس قرار می گیرند، ایفا می‌کند. موفقیت در برنامه های اصلاحی تابع تنوع ژنتیکی، وراثت پذیری و انتخاب است. بررسی تنوع ژنتیکی شالوده و پایۀ کار اصلاح و ایجاد رقم‌های پرمحصول و با ویژگی ها و ظرفیت و قابلیت های کمی و کیفی بالا است. از این‌رو، ارزیابی تنوع ژنتیکی در گیاهان زراعی برای برنامه های اصلاح نباتات و حفاظت از ذخایر توارثی امری ضروری است. بدین منظور لازم است ژرم پلاسم گیاهی جمع آوری شود تا به عنوان جامعه پایه، ارزیابی شود و ژنوتیپ های دارای پتانسیل عملکرد و دیگر صفات مطلوب شناسایی شده و مورد بهره‌برداری قرار گیرند. با توجه به پایین بودن پتانسیل عملکرد ارقام موجود در عدس، بررسی تنوع ژنتیکی بین لاین های بومی عدس و مقایسه آنها با ارقام شاهد می تواند به نژاد گر را در گزینش لاین های برتر از لحاظ پتانسیل عملکرد و صفات اگرو مورفولوژیک کمک نماید. مواد و روش ها: با هدف گزینش و معرفی ارقام جدید، لاین‌های عدس بومی جمع‌آوری شده از مناطق هدف در استان زنجان طی دو سال زراعی 97-1396 و 1397-98 در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه زنجان ارزیابی شدند. در هر دو سال آزمایش، ارقام اصلاح شده کیمیا، سبز کوهین، گچساران، مراغه و بیله‌سوار به‌عنوان ارقام شاهد استفاده شدند. سال اول، آزمایش با 200 لاین در قالب طرح آزمایشی حجیم شده بر پایه طرح بلوک های کامل تصادفی اجرا گردید. هر واحد آزمایشی شامل یک ردیف یک متری بود. فاصله بین ردیف ها 25 سانتیمتر و فاصله روی ردیف ها 5 سانتیمتر و عمق کاشت 5 سانتیمتر در نظر گرفته شد. در ابتدا و انتهای هر بلوک دو ردیف عدس سبز کوهین به عنوان حاشیه کشت شد. در سال دوم آزمایش، با توجه به حصول مقدار بذر کافی از سال اول، آزمایش در قالب طرح لاتیس ساده با دو تکرار و واحد های آزمایشی بزرگتر برای لاین های گزینش شده از سال اول انجام شد. هرواحد آزمایشی شامل دو خط یک متری بود. فاصله بین ردیف ها، فاصله روی ردیف ها و عمق کاشت مشابه آزمایش سال اول انجام شد. در ابتدا و انتهای هر بلوک ناقص دو ردیف عدس سبز کوهین به عنوان حاشیه کشت شد.یافته ها: نتایج تجزیه واریانس در سال اول نشان داد بین لاین های بومی عدس از لحاظ صفات اختلاف دمای کانوپی، طول دوره غلاف دهی، تعداد و عملکرد دانه در بوته، شاخص برداشت در بوته، تعداد و عملکرد دانه در متر مربع و وزن هزار دانه اختلاف معنی دار در سطح احتمال 0/01 و 0/05 وجود دارد. در همین سال صفات اختلاف دمای کانوپی، طول دوره غلاف دهی، ارتفاع اولین انشعاب شاخه، تعداد غلاف در بوته، تعداد غلاف پر در بوته، تعداد و عملکرد دانه در بوته، شاخص برداشت در بوته، تعداد و عملکرد دانه در متر مربع و وزن هزار دانه از ضریب تغییرات ژنتیکی، وراثت پذیری و پیشرفت ژنتیکی بالایی برخوردار بودند. لاین های 14، 68 و 165 از لحاظ صفات فنولوژیکی برترین لاین ها بودند. ارتفاع بوته و ارتفاع اولین غلاف در لاین های 85، 92، 193 و 195 نسبت به بقیه لاین ها بیشتر بود. لاین های 32، 90 و 156 بیشترین تعداد غلاف پر را داشتند. لاین های 122، 163، 165 و 200 بیشترین عملکرد دانه در بوته را به خود اختصاص دادند. وزن هزار دانه در لاین های 163، 166، 171 و 174 در مقایسه با بقیه لاین ها بیشتر بود. بیشترین عملکرد دانه در متر مربع در لاین های 23، 150، 192 و 200 مشاهده گردید. در نهایت، بر اساس مقایسه میانگین لاین ها با رقم شاهد برتر برای هر صفت به روش  lsd و با در نظر گرفتن درجه اهمیت صفات از بین 200 لاین عدس، 95 لاین برتر گزینش گردیدند. در سال دوم اختلاف معنی دار بین لاین های عدس از لحاظ تمامی صفات مورد مطالعه به غیر از ارتفاع اولین انشعاب شاخه در سطح احتمال 0/01 و 0/05 دیده شد. اختلاف دمای کانوپی، تعداد غلاف خالی در بوته و تعداد دانه در بوته ضریب تغییرات بالایی داشتند. وراثت پذیری بالا در صفات روز تا 50% گلدهی، طول دوره گلدهی، روز تا 50% غلاف دهیِ، روز تا 50% رسیدگی فیزیولوژیکی، طول دوره پر شدن دانه و عملکرد کاه و کلش در بوته دیده شد. برای صفات اختلاف دمای کانوپی، طول دوره گلدهی، ارتفاع اولین غلاف، تعداد غلاف خالی در بوته، عملکرد دانه در بوته، زیست توده در بوته و عملکرد کاه و کلش در بوته پیشرفت ژنتیکی بالا مشاهده گردید. لاین های 150، 155، 173 و 176 از لحاظ صفات فنولوژیکی برترین لاین ها بودند. بالاترین ارتفاع بوته در لاین های 146 و 180 و بالاترین ارتفاع اولین غلاف در لاین های 12، 47 و 130 مشاهده شد. لاین های 1، 131 و 176 بیشترین تعداد غلاف پر را داشتند. از لحاظ عملکرد و اجزای عملکرد در بوته لاین های 1، 131 و 176 بیشترین تعداد دانه و عملکرد دانه در بوته را به خود اختصاص دادند. وزن هزار دانه در لاین های 23، 52، 163 و 178 در مقایسه با بقیه لاین ها بیشتر بود. از لحاظ عملکرد و اجزای عملکرد در متر مربع لاین های 55، 69، 86 و176 برترین لاین ها شناخته شدند. در نهایت، بر اساس مقایسه میانگین لاین ها با رقم شاهد برتر برای هر صفت به روش  lsd و با در نظر گرفتن درجه اهمیت صفات از بین 100 لاین عدس، 44 لاین برتر گزینش شدند.نتیجه گیری: لاین های مورد ارزیابی از نظر اغلب صفات دارای اختلاف معنی دار با یکدیگر بودند. وراثت پذیری بالا در صفات روز تا 50% گلدهی، طول دوره گلدهی، روز تا 50% غلاف دهیِ، روز تا 50% رسیدگی فیزیولوژیکی، طول دوره پر شدن دانه و عملکرد کاه و کلش در بوته دیده شد. لاین های مورد ارزیابی در مقایسه با ارقام شاهد در اکثر صفات مورد مطالعه از میانگین بالاتری برخوردار بودند. بنابراین با گزینش لاین های برتر از لحاظ پتانسیل عملکرد و صفات اگرومورفولوژیک می توان از این پتانسیل ژنتیکی بالقوه در ایجاد جمعیت های برتر و معرفی ارقام پر محصول استفاده کرد.

evaluation and selection of native lentil lines collected from zanjan province regarding potential yield and agro-morphological trait

extended abstractintroduction and objective: lentil (lens culinaris medik.) belongs to cool season pulses. it is annual, self pollinated and diploid crop and its seed is rich in protein. lentil, such as other legumes that are in symbiosis with nitrogen-fixing bacteria plays an important role in reducing fertilizer consumption and increasing the productivity of other crops that are in rotation with lentil. success in breeding programs depends on genetic diversity, heritability and selection. investigating the genetic diversity is the basis of breeding and releasing high-yielding cultivars with high quantitative and qualitative characteristics and capacities. therefore, the evaluation of genetic diversity in crops is essential for breeding programs and the protection of genetic resources. for this purpose, it is necessary to collect plant germplasm to be evaluated as a base population, and genotypes with yield potential and other desirable traits are identified and exploited. due to the low yield potential of the exsistance cultivars, investigating the genetic diversity among native lentil lines and comparing them with control cultivars could assiste the breeder in selecting superior lines in terms of yield potential and agromorphological triats.material and methods: to select and introduce new cultivars, native lentil lines collected from the target areas in zanjan province were evaluated in the two cropping years of 2017-2018 and 2018-2019 in the experimental farm of zanjan university’s faculty of agriculture. in both years of the experiment, improved cultivars such as kimia, sabz koohin, gachsaran, maragheh and bilehsavar were used as control cultivars. the first year, the experiment was conducted in the augmented design based on randomized complete bloke design with 200 lines. each experimental unit consisted of one metere row. the distance between the rows was 25 cm, the distance on the rows was 5 cm, and the planting depth was 5 cm. at the beginning and end of each block, two rows of sabz koohin were planted as borders. the second year, due to echeaving enough seeds from the first year, the experiment was carried out in square lattice design with tow replications and larger experimental units for the selected lines from the first year. each experimental unit consisted of two one-meter rows. the distance between the rows, the distance on the rows and the planting depth were similar to the first year experiment. at the beginning and end of each incomplete blocks, two rows of sabz koohin were planted as borders.results: in the first year, the results of analysis of variance showed that there is significant difference among lentil lines in terms of canopy temperature difference, podding period, number of seed per plant, seed yield per plant, harvest index per plant, number of seed per area, seed yield per area and 1000-seed weight at 0.01and 0.05 level. in this year, canopy temperature difference, podding period, first branch height, number of pod per plant, number of vacant pod per plant, number of seed per plant, seed yield per plant, harvest index per plant, number of seed per area, seed yield per area and 1000-seed weight had high value of genetic variation coefficient, heritability and genetic advance. lines 14, 68 and 165 were the superior lines in terms of phonological traits. the height of the plant and the height of the first pod in lines 85, 92, 193 and 195 were higher than other lines. lines 32, 90 and 156 had the highest number of full pods. lines 122, 163, 165 and 200 had the highest seed yield per plant. the 1000- seed weight in lines 163, 166, 171 and 174 was higher in compared with other lines. the highest seed yield was observed in lines 23, 150, 192 and 200. finaly, based on the results of comparison of mean with superior control cultivar for each trait by lsd method and considering the degree of importance of traits, the 95 superior lentil lines from 200 examined lines were