تجزیه ژنتیکی صفات مختلف کنجد با استفاده از روش عددی و گرافیکی هیمن تحت تنش خشکی

 مقدمه: کنجد یکی از قدیمی‏ترین گیاهان زراعی و احتمالا کهن‏ ترین نبات روغنی جهان است. در اغلب مناطق دنیا از توده ‏های بومی و محلی کنجد استفاده می‌شود. تولید ارقام اصلاح شده برای اقلیم‌های زراعی متفاوت به منظور افزایش تولید و عملکرد از اهمیت فوق‏ العاده‌ای برخوردار است. مواد و روش‌ها: هفت ژنوتیپ اصفهان، سیرجان، فارس، اولتان، جیرفت، سبزوار و ts-3 و 21 دورگ حاصل از آن‌ها در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی با سه تکرار به صورت آزمایش دای‌آلل یک طرفه 7 × 7 در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه بیرجند تحت شرایط تنش خشکی طی سال‌های 97-1394 مورد بررسی قرار گرفت. در این مطالعه صفات‌ ارتفاع بوته، ارتفاع تا اولین کپسول میوه‏ دهنده، تعداد کپسول در بوته، تعداد شاخه فرعی، تعداد برگ، طول برگ، تعداد دانه در کپسول، طول کپسول، وزن کپسول، عرض کپسول، تعداد روز تا 50 و 90 درصد گلدهی، تعداد روز تا رسیدن فیزیولوژیک، وزن هزار دانه، درصد روغن، درصد پروتئین، میزان کلروفیل a، کلروفیل b، کلروفیل کل، عملکرد بیولوژیک، عملکرد اقتصادی و شاخص برداشت اندازه‌گیری شد.یافته‌ها: بررسی کفایت مدل افزایشی – غالبیت نشان داد که در صفات ارتفاع بوته، طول کپسول، وزن کپسول، تعداد برگ، تعداد شاخه فرعی، تعداد کپسول در بوته، عملکرد اقتصادی، عملکرد بیولوژیک، تعداد روز تا 50 گلدهی، تعداد روز تا 90 درصد گلدهی و تعداد روز تا رسیدن فیزیولوژیک مدل کفایت نمود و لذا بر روی این صفات تجزیه دای‌آلل صورت گرفت. تجزیه واریانس هیمن نشان داد که پارامتر a (اثرات افزایشی ژن‌ها) در تمامی صفات، پارامتر b (اثرات غالبیت ژن‌ها) در تمامی صفات به غیر از ارتفاع بوته، پارامتر b1 (میانگین اثرات غالبیت) در اکثر صفات به غیر از ارتفاع بوته، تعداد شاخه فرعی، تعداد کپسول و عملکرد دانه پارامتر b2 (انحراف غالبیت اضافی ناشی از والدین) در اکثر صفات به غیر از ارتفاع بوته، تعداد شاخه فرعی و تعداد کپسول و پارامتر b3 ( اثرات غالبیت باقیمانده) در تمامی صفات به غیر از ارتفاع بوته معنی‏دار بود. بررسی پارامترهای ژنتیکی نشان داد که پارامتر d (تنوع ناشی از اثرات افزایشی ژن‌ها) و پارامتر h1 و h2 (تنوع ناشی از اثرات غالبیت ژن‌ها) در اکثر صفات، پارامتر f (متوسط کوواریانس اثرات افزایشی و غالبیت) و پارامتر h2 (یکسانی و عدم یکسانی گروه‌های ژنی مثبت و منفی) در نیمی از صفات معنی‌دار گردیدند. متوسط درجه غالبیت (√(h1/d)) در صفات مختلف به صورت افزایشی، غالبیت ناقص و فوق غالبیت مشاهده شد. در کلیه صفات به غیر از وزن کپسول نسبت ژن‌های با اثرات مثبت و منفی (h2/(4h1) برابر با 0/25 نبود، لذا در کلیه صفات ژن‌های افزاینده و کاهنده توزیع متقارنی در بین والدین نداشتند. نسبت ژن‌های غالب و مغلوب در والدین ((√(4dh1)+f)/(√(4dh1)-f)) در اکثر صفات فراتر از واحد بود، لذا توزیع نامساوی ژن‌های غالب و مغلوب در اکثر صفات وجود داشت. تعداد گروه‌های ژنی دارای غالبیت (h2/h2) در محدوده صفر تا 2/04 بدست آمد، لذا تمامی صفات توسط یک یا دو بلوک ژنی کنترل شدند. وراثت‏ پذیری عمومی (hb2) و خصوصی در کلیه صفات مقادیر بالایی داشتند. نتیجه‌گیری: در صفات مورد مطالعه نوع عمل ژن‌های کنترل‌کننده صفات، نسبت ژن‌های غالب و مغلوب، نسبت ژن‌های با اثرات افزاینده و کاهنده، اثرات افزایشی و غالبیت متغیر بود که در اکثر صفات با هم متفاوت بود. به طور کل اکثر صفات توسط ژن‌های با اثرات افزایشی و غالبیت کنترل می‌شدند. برآورد وراثت‌پذیری بالا نشان‌دهنده امیدبخش بودن مواد ژنتیکی مورد مطالعه در مطالعات آتی را دارد. بنابراین می‌توان از بین این مواد، ژنوتیپ‌های بهتر را برای شرایط آب و هوایی بیرجند انتخاب نمود تا در آینده مورد بررسی بیشتر قرار گیرد.    

genetic analysis of different traits of sesame using hyman's numerical and graphical method under drought stress

introduction: sesame is one of the oldest crops and probably the oldest oilseed in the world. in most regions, the landrace and local masses of sesame are used. to increase production and yield, the production of modified cultivars for different agricultural climates is extremely important.materials and methods: seven genotypes included isfahan, sirjan, fars, oltan, jiroft, sabzevar, ts-3 and 21 hybrids that were obtained from them were studied in the research farm of the faculty of agriculture of the university of birjand under the drought stress conditions during 2015-2018. the experiment was conducted in a randomized complete block design with three replications as a 7 × 7 one-way diallel. in this study, several traits were measured. these traits were including plant height, height to the first fruiting capsule, number of capsules per plant, number of sub-branches, number of leaves, leaf length, number of seeds per capsule, capsule length, capsule weight, capsule width, days to 50% and 90% flowering, days to physiological maturity, thousand seed weight, oil percentage, protein percentage, amount of chlorophyll a, chlorophyll b, total chlorophyll, biological yield, economic yield and harvest index.results: the investigation of the adequacy of the additive-dominance model showed that the model was sufficient in the traits including plant height, capsule length, capsule weight, number of leaves, number of sub-branches, number of capsules per plant, economic yield, biological yield, days to 50 flowering, days to 90% flowering and days to physiological maturity, and therefore diallel analysis was done on these traits. hayman’s variance analysis showed that were significant component a (additive effects of genes) in all traits and component b (dominant effects of genes) in all traits except plant height. also, were significant the component b1 (mean dominance effects) in most traits except plant height, number of auxiliary branches, number of capsules and seed yield, the component b2 (other dominance deviation due to the parents) in most traits except plant height, number of auxiliary branches and number of capsules, and the component b3 (residual dominance variation) in all traits except plant height. the investigation of genetic parameters showed significant additive genetic component (d) and dominanant genetic components (h1 and h2) in most traits. also were significant the component f (average covariance of additive and dominance effects) and the component h2 (the overall dominance effect of heterozygous loci) in half of the traits. the average degree of dominance (√ (h1/d)) in different traits was observed as additive, incomplete, and over dominance. in all characteristics, except capsule weight, the ratio of genes with positive and negative effects (h2/(4h1)) was not equal to 0.25; therefore, in all traits, increasing and decreasing genes did not have symmetrical distribution among parents. the ratio of dominant and recessive genes in parents ((√(4dh1)+f)/(√(4dh1)-f)) was more than unity in most of the traits, so there was an uneven distribution of dominant and recessive genes in most of the traits. the number of dominant gene groups (h2/h2) was obtained from 0 to 2.04; therefore, all traits were controlled by one or two gene blocks. broad sense (hb2) and narrow sense (hn2) heritability were high in all traits. conclusion: in the traits studied, the type of action of genes controlling the traits, the ratio of dominant and recessive genes, the ratio of genes with increasing and decreasing effects, additive effects and dominance were variable and were different in most of the traits. generally, most traits were controlled by genes with additive and dominant effects. the high heritability estimate indicates the promising news of the studied genetic materials in future studies. therefore, among these materials, better genotypes can be selected for the climatic conditions of birjand, so that it can be further investigated in the future.