نقش «علم بدیع» در زیبایی‌شناسی ایرانی اسلامی

در جستجوی مبانی زیبایی‌شناسی ایرانی اسلامی روش مرسوم این است که کلماتی همچون «هنر»، «زیبایی» و «صنع» در متون قدما مورد جستجو قرار گیرد. به شکل معمول کلمات مربوط به هنر و زیبایی در متون عرفانی و حکمی یافت می‌شوند، و این جستجو منجر به فرض گرفتنِ رویکرد کلی، تجویزی و وجودگرایانۀ عرفان برای هنر امروزی می‌شود. در نتیجه مفاهیم و مقولات غامض و پیچیدۀ عرفانی به‌عنوان مبانی هنر معرفی می‌شوند. مقاله حاضر سعی دارد با رویکردی «توصیفی»، «نقطه شروع فلسفی» متفاوتی برای جستجوی مبانی نظری زیبایی‌شناسی ایرانی اسلامی پیش‌نهاد کند. این روش توصیفی مبتنی بر نقش مهم ادبیات فارسی در فرهنگ ایرانی و در نتیجه تاسیس یک حیطۀ نظری برای توصیف، تفسیر و ارزیابی هنر ادبیات به نام «علم بدیع» است. به نظر می‌رسد با توجه به اهمیت ادبیات در سابقۀ فرهنگی هنری، وجود تشکیک فقهی در تصویرسازی از نظر اسلام و تسلط فرهنگ کلام محوری، علم بدیع می‌تواند به‌عنوان نقطۀ شروع یک دسته نظرات زیبایی‌شناسی در جهت درک و تفسیر میراث فرهنگی هنری ایرانی قلمداد گردد. دلیل این پیش‌نهاد اصطلاح‌شناسی مدون و دقیق علم بدیع است که در مواردی منحصر به زبان فارسی‌ست و در مهم‌ترین موضوعات زیبایی‌شناسی همچون تشبیه، استعاره و مباحث مربوط به فرم است.