تحلیل گفتمانی: ایدئولوژی یا روش؟ تاملاتی درباره مبانی فلسفی- ایدئولوژیک تحلیل گفتمانی «میشل فوکو»

در این مقاله، استدلال خواهد شد که در ایران از تحلیل گفتمانی میشل فوکو برخلاف رویه غالب از اواسط دهه 1370 تاکنون، نمی‌توان به‌شکل مجزا و بدون در نظرگرفتن مبانی فلسفی- ایدئولوژیک آن و به‌منزله روشی صرف درحوزه‌های مختلف علوم انسانی استفاده کرد؛ زیرا تحلیل گفتمانی فوکو از نگاه ایدئولوژیک خاص او به سیر تحولات دوران مدرن از دوران رنسانس تا پایان عصر روشنگری برآمده است و از مبانی فلسفی و آنتولوژیکی ویژه‌ای نشات می‌گیرد که فوکو عمیقاً بدان‌ها باور داشت. به‌عبارتی میان تحلیل گفتمانی فوکو به‌منزله یک روش و محتوای فلسفی آن، وحدتی اندام‌وار برقرار است و اینکه فوکو به تحلیل گفتمانی گرایش یافت و روشی ظاهراً نوین در تحلیل تاریخ عصر جدید به‌دست داد، نه گزینشی آزادانه و دل بخواهی، بلکه برآمده از منطق فلسفی خاص اودر نگاه به تاریخ عصر مدرن بود؛ منطقی که منطبق با تاریخ‌گرایی هگلی است که فوکو ظاهراً با آن مخالف بود. هگلیانیسم با منطق جبرگرایانۀ خود، بینشی اندم‌وار به تاریخ را بسط می‌دهدکه این بینش جبرگرایانه به تاریخ، با نگرش ساختاری و نهادی فوکو به قدرت منطبق است. از سوی دیگر، تاریخ‌گرایی هگلی، وقعی به نقش انسان در تکوین وقایع تاریخ قائل نیست و این ویژگی نیز با نظریۀمرگ سوژۀ‌ فوکو انطباق تام دارد. بنابراین تنها در صورتی می‌توان تحلیل گفتمانی فوکو را به‌منزله یک روش در تحلیل موضوعات مختلف به‌کار برد که به مبانی ایدئولوژیک آن مانند مرگ انسان، باور راسخ داشت.

discourse analysis: ideology or method? reflections on the philosophical-ideological foundations of michel foucault's discourse analysis

in this paper, it will be argued that, contrary to the prevailing practice in iran from the mid-1990s to the present, michel foucault's discourse analysis (fda) cannot be used separatelyas a mere method in various fields of humanities andwithout considering its philosophical-ideological bases. fda stems from his particular ideological perspective of the course of modern times from the renaissance to the end of the enlightenment (14th to the 18th century) and derives from particular philosophical and ontological sources that foucault deeply believed them. in other words, there is an organic unity between fda, as a method, and its philosophical content, and the fact that foucault turned to discourse analysis and adopted it as a seemingly new method in analyzing the history of the new age was notarbitrary but a deliberate choice. in fact, it came from his own philosophical logic; alogic that is consistent with g. w. f. hegelian historicism, which foucault ostensibly opposed.hegelianism, with its deterministic logic, develops an organic view of history that is consistent with foucault's structural and institutional view of power. . on the other hand, hegelian historicism does not place importance on the role of humans in the formation of historical events, and this feature is also fully compatible with foucault's theory of the subject's death.thus, one can use foucault's discourse analysis only as a method of analyzing various subjects if one firmly believes in its ideological foundations, such as the death of man.