نظریۀ استبداد ‌شرقی و ماهیت دولت و جامعه در ایران پیشامدرن

نظریه استبداد‌شرقی در روایت‌های مختلف آن، الگوی تحلیلی غالب برای درک ماهیت دولت و جامعه در ایران سنتی بوده است. فرآورده اصلی حاصل از کاربست این نظریه، ارائه تصویری از دولت سنتی ایرانی به عنوان سازمانی نیرومند و خودکامه، در مقابل جامعه‌ای پراکنده، فاقد نیروهای اجتماعی مستقل، ضعیف و منفعل بوده است. مطابق چنین تحلیلی، علی رغم تمام تغییرات ظاهری در تاریخ ایران، ماهیت جوهری دولت، جامعه و مناسبات میان آنها از ابتدای تاریخ تا امروز، دگرگونی کیفی را تجربه نکرده است. هدف اول این مقاله، ارائه گزارشی از تبارهای این نظریۀ قدیمی، نحوۀ کاربست آن از سوی محققان غربی ‌و ایرانی برای تحلیل تاریخ ایران، شناخت مضامین محوری آن درباره ماهیت دولت و جامعه و دلایل محبوبیت آن در مقطع بعد از انقلاب خواهد بود. مقاله نشان می‌دهد که به رغم سابقه دیرین این نظریه، طرح مجدد آن طی دهه‌های 30 تا 50 شمسی در متن منازعه‌ای سیاسی تئوریک میان جریان‌های چپ و منتقدان آنها صورت گرفته است. مقاله، هژمونی این رویکرد در مقطع بعد از انقلاب اسلامی را ناشی از بی‌اعتباری الگوی تحلیلی جریان چپ و نیز قابلیت‌های این نظریه برای ارائه پاسخی ساده فهم به مسئله توسعه‌نیافتگی سیاسی و اقتصادی می‌‌داند. هدف دوم این مقاله، آشکارکردن نارسایی این نظریه و نتایج آن در تحلیل ماهیت دولت و جامعه در ایران است. مقاله بر این نکته تاکید دارد که‌این دیدگاه عملاً راه را بریک ‌جامعه‌شناسی «واقعاً» تاریخی درباره جامعه ایران و درک صحیح ماهیت دولت، جامعه و مناسبات آنها مسدود کرده است.

The Theory of Oriental Despotism and Nature of State and Society in PreModern Iran

In its various narratives, the theory of Oriental despotism has been the dominant analytical framework for understanding the nature of state and society in premodern Iran. The main product of this theory's application has been presenting the state's image as an arbitrary and strong organization in the face of a fragmented society with dependent, weak, and passive social forces. According to such an analysis, the state's fundamental features, society, and the relations between them have not undergone a qualitative change from the beginning of history until now despite all the apparent changes in Iran's history. The first purpose of this article is to present a report on the origins of oriental despotism theory, its application by Western and Iranian scholars for analysis of the Iranian history, identification of its core themes about the nature of state and society, and the reasons for its popularity in the postrevolutionary period. The essay shows that despite the long history of this theory, it has been redesigned in the context of a politicaltheoretical conflict between the Leftist groups and their critics during the 1950s and 1970s. The article considers the hegemony of this approach after the Islamic Revolution due to the invalidity of Orthodox Marxism's analytical framework and capabilities this theory to provide a simple yet understandable answer to the problem of economic and political underdevelopment. The second aim of this article is to reveal the inadequacy of the theory and its results in analyzing the nature of the Iranian state and society. It emphasizes that the mentioned view has practically blocked the way for a truly historical sociology of Iran and a correct understanding of the nature of the state, society, and their interactions with one another.