بررسی مقایسه‌ای نحوه و میزان خسارت سرخرطومی curculio glandium و پروانه بذرخوار بلوط cydia fagiglandana در جنگلهای ارسباران

جنگلهای ارسباران یکی از مهمترین رویشگاههای جنگلی است که در ناحیه شمال غرب کشور واقع شده است. تراکم درختان بلوط سیاه (quercus macrantherafish &meyer)وبلوط سفید (q. petraeal.) در این مناطق بالا بوده و در مقایسه با درختان ممرز در مرتبه‌ی دوم قرار دارد. در میان آفات بلوط گونه‌های بذرخوار از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند، زیرا این آفات با حمله به درختان بلوط و صدمه رساندن به بذرهای تولید شده، ضمن از بین بردن آنها باعث اختلال در تجدید حیات شده و زادآوری طبیعی جنگلهای بلوط را با مشکل مواجه می‌سازند (قهرمانی، 1374). از مهمترین آفات بذرخوار سرخرطومی .curculio glandium marsh است که لاروهای آن با تغذیه از محتویات داخلی بذر موجب از بین بردن بذر بلوط و در بیشتر موارد جنین بذر می‌گردند. خسارت آفت در جنگلهای ارسباران به حدی است که همه ساله موجب آلودگی بخش زیادی از میوه‌ها شده و به همراه آفت پروانه بذرخوارl.cydia fagiglandanaو سایر عوامل انهدام بذرهای بلوط (ناباروری وعوامل بیماریزا و...) به‌طور مستقیم از تکثیر طبیعی درختان بلوط بوسیله بذر جلوگیری می‌نمایند (شکل1).به منظور ارزیابی خسارت وارده توسط سرخرطومی curculio glandiumو مقایسه آن با خسارت پروانه بذرخوار cydiafagiglandana  و سایر عوامل مخرب بذر بلوط در سالهای 82-1381 در هر یک از دو منطقه آینالو و مکیدی چهار درخت از هرگونه بلوط انتخاب گردید و در زمان رسیدن میوه و قبل از ریزش میوه‌ها نمونه‌برداری بعمل آمد. در مجموع 3108 میوه از بلوط سفید و بلوط سیاه، به‌ترتیب 1494 و1614 و در دو ناحیه مذکور نیز به‌ترتیب 1557 و1551 عدد میوه بلوط از هر دو گونه جمع‌آوری گردید. نمونه‌های برداشت شده داخل پاکتهای پلاستیکی به آزمایشگاه منتقل گردید و تا زمان مطالعه دریخچال نگهداری شدند. ابتدا  نمونه‌های سالم جدا شده و سپس با باز‌کردن میوه‌های آلوده، نوع آلودگی آنها توسط سرخرطومی، پروانه و یا سایر عوامل مشخص و درصد خسارت هر کدام تعیین گردید. در برخی میوه‌ها خسارت هر دو آفت وجود داشت، ولی بدلیل اندک بودن تعدادشان در آزمایش محاسبه نگردید. خسارت آفات بذرخوار به‌طور معمول از طریق شکل سوراخ خروجی ایجاد شده توسط لاروهای آنها قابل شناسایی است. بدین معنی که لارو سرخرطومی سوراخ خروجی خود را به‌شکل دایره باز می‌کند، در صورتی‌که سوراخ خروجی لارو پروانه بیضی شکل و کوچکتر از سوراخ خروجی سرخرطومی می‌باشد (شکل2). بعلاوه فضولات لارو پروانه به صورت دانه‌های بزرگتر است، درصورتی‌که فضولات لارو سرخرطومی ریز‌دانه و یا به‌حالت پودری است. در مرحله پیشرفت تغذیه و بزرگ شدن لارو، کانال تغذیه از بین رفته و بخشی از میوه آلوده می‌گردد و بعدها با افزایش خسارت قسمت اعظم میوه بلکه قسمت داخلی کل میوه از بین می‌رود (شکل3). هراسوویک (1995) معتقد است که خسارت پروانه میوه خوار را به‌راحتی می‌توان توسط وجود لاروهایشان که با تغذیه از نسوج پوسته میوه و ایجاد سوراخ خروجی تخم‌مرغی شکلشان تشخیص داد. علاوه بر آن فضولات ناشی از تغذیه لارو نیز می‌تواند کمک موثری در تفکیک خسارت دو آفت باشد، بدین معنی که فضولات لارو پروانه به‌صورت دانه درشت گرانوله و کانالهای ایجاد شده بزرگتر بوده ودر عوض فضولات لارو سرخرطومی ریز‌دانه و به حالت پودری است. کانالهای ایجاد شده در میوه ابتدا کوچک‌اند ولی در ادامه خسارت به کلی از بین رفته و بخشی از میوه آلوده می‌شود. بنظر آندرسون (1960) لارو کامل سرخرطومی میوه در پایان تغذیه سوراخهای خروجی خود را به‌صورت دایره کوچک بریده و از میوه خارج می‌شود.میانگین درصد خسارت وارده بر درختان بلوط توسط سرخرطومی، پروانه و سایر عوامل مخرب درسال اول به ترتیب 29، 5/25 و 3/13 و در سال دوم 6/40، 8 و 8/15 درصد  بوده است. هراسوویک (1995) در مطالعه‌ای مشابه میزان خسارت سرخرطومی میوه بلوط جنسcurculio (به‌خصوص گونه‌ی مهم c. glandium marsh. از نظر جمعیت و خسارت)، پروانه‌های جنس cydiaو جوندگان کوچک موش جنگلی و صحرائی (گونه‌هایapodemus flavicollis و(clethrionomys glareolus را به‌ترتیب 25، 12 و 18 درصد و خسارت سایر عوامل 4 درصد گزارش کرده است. مطالعه آفات وبیماریهای بذر و میوه در نهال‌های بلوط در جنگل میترویکا یوگسلاوی انجام یافتهوخسارات ایجاد شده توسط آنها بررسی شده است. مهمترین آفت بذر‌خوار بلوط در این منطقه c. glandiumبوده و موجبکاهش5/37 درصد محصول بلوط شده است.پروانه‌های  c. amplana (h.b) و cydia splendana (h.b)روی هم 1/6 درصد خسارت ایحاد نموده‌اند و در اثر خسارت زنبور گالزای بلوطandricusquercuscalicisburga.حدود 4/13- 3/2 درصد میوه‌ها کاهش یافته است. خسارت توسط آفات حشره‌ای 5/55-25 درصد گزارش شده است (kristek, 1974).همچنین بررسیهایی روی خسارت ایجاد شده در گونه‌های مختلف بلوط از طریق حشرات میوه خوار در ناحیه موراویا (moravia) چک اسلواکی انجام یافته است و میانگین درصد خسارت وارده 8/42 درصد بوده است.لارو سرخرطومی میوه بلوط c. glandium آفت عمده محسوب می‌گرددو سایر سرخرطومی‌ها یعنی  c. elephasوc. venosus 8/27 درصد میوه‌ها را از بین می‌برند. گزارش شده که پروانه‌های بذرخوار خانواده tortricidae به خصوص گونه cydia splendanaو دو گونهpammene fasciana(l.)و c. amplana (h.b.) ، 6/15 درصد به میوه های بلوط خسارت وارد می‌کنند (kobzeva & terpugov, 1987).برنال و کاردینو(1993) خسارت سرخرطومیc.glandium وگونه‌های carpocapsaspp.را در روسیه روی میوه بلوط حدود 95-90 درصد گزارش کرده‌اند. در این گزارش خسارت آفت  c. glandium در برخی موارد تا 80 درصد میوه‌های یک درخت بوده است (bernal & cardillo, 1993). نتایج تحقیقات کوبزوا و ترپگو (1986) در شوروی سابق نشان می‌دهد خسارت مستقیم آفات بذرخوار سرخرطومی c. glandium و پروانه میوه‌خوار جنس cydia می‌تواند به 9/89–9/42 درصد برسد. براساس بررسیهای عبایی در 1362 در جنگلهای جوان، سرخرطومی بذرخوار بلوط باعث از بین رفتن60 تا 65 درصد میو‌ه‌ها می‌شود. اهمیت آن در جنگلهای غرب و جنوب غرب نیز زیاد بوده و در بعضی موارد تا 90 درصد هم خسارت دیده شده است.تجزیه واریانس مرکب داده ها با نرم افزارmstatc انجام گردید.همان‌طور که جدول 1 نشان می‌دهد، مناطق مورد بررسی تاثیر معنی‌داری در میانگین خسارت وارده این آفات به هر دو گونه بلوط نداشته است. به عبارت دیگر میانگین خسارت وارده (بدون در نظر گرفتن گونه آفت) در این دو منطقه معنی‌دار نبوده است. سال و نیز گونه بلوط تاثیر معنی‌داری در میزان خسارت وارده توسط این آفت نداشته است و بنابراین این دو آفت، هر دو گونه بلوط را به یک نسبت ترجیح می‌دهند، در حالی‌که میزان خسارت وارده توسط سرخرطومی بذرخوار بلوط curculio glandiumو پروانه بذرخوار cydia fagiglandanaتفاوت معنی‌داری داشته است. مقایسه میانگین‌ها که با استفاده از آزمون چند دامنه‌ای دانکن صورت گرفت، میانگین خسارت وارده توسط دو گونه آفت مذکور، به ترتیب سرخرطومی و پروانه بذرخوار را در دو گروه مجزا طبقه‌بندی نمود (جدول 2).   جنگلهای ارسباران یکی از مهمترین رویشگاههای جنگلی است که در ناحیه شمال غرب کشور واقع شده است. تراکم درختان بلوط سیاه (quercus macrantherafish &meyer)وبلوط سفید (q. petraeal.) در این مناطق بالا بوده و در مقایسه با درختان ممرز در مرتبه‌ی دوم قرار دارد. در میان آفات بلوط گونه‌های بذرخوار از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند، زیرا این آفات با حمله به درختان بلوط و صدمه رساندن به بذرهای تولید شده، ضمن از بین بردن آنها باعث اختلال در تجدید حیات شده و زادآوری طبیعی جنگلهای بلوط را با مشکل مواجه می‌سازند (قهرمانی، 1374). از مهمترین آفات بذرخوار سرخرطومی .curculio glandium marsh است که لاروهای آن با تغذیه از محتویات داخلی بذر موجب از بین بردن بذر بلوط و در بیشتر موارد جنین بذر می‌گردند. خسارت آفت در جنگلهای ارسباران به حدی است که همه ساله موجب آلودگی بخش زیادی از میوه‌ها شده و به همراه آفت پروانه بذرخوارl.cydia fagiglandanaو سایر عوامل انهدام بذرهای بلوط (ناباروری وعوامل بیماریزا و...) به‌طور مستقیم از تکثیر طبیعی درختان بلوط بوسیله بذر جلوگیری می‌نمایند (شکل1).به منظور ارزیابی خسارت وارده توسط سرخرطومی curculio glandiumو مقایسه آن با خسارت پروانه بذرخوار cydiafagiglandana  و سایر عوامل مخرب بذر بلوط در سالهای 82-1381 در هر یک از دو منطقه آینالو و مکیدی چهار درخت از هرگونه بلوط انتخاب گردید و در زمان رسیدن میوه و قبل از ریزش میوه‌ها نمونه‌برداری بعمل آمد. در مجموع 3108 میوه از بلوط سفید و بلوط سیاه، به‌ترتیب 1494 و1614 و در دو ناحیه مذکور نیز به‌ترتیب 1557 و1551 عدد میوه بلوط از هر دو گونه جمع‌آوری گردید. نمونه‌های برداشت شده داخل پاکتهای پلاستیکی به آزمایشگاه منتقل گردید و تا زمان مطالعه دریخچال نگهداری شدند. ابتدا  نمونه‌های سالم جدا شده و سپس با باز‌کردن میوه‌های آلوده، نوع آلودگی آنها توسط سرخرطومی، پروانه و یا سایر عوامل مشخص و درصد خسارت هر کدام تعیین گردید. در برخی میوه‌ها خسارت هر دو آفت وجود داشت، ولی بدلیل اندک بودن تعدادشان در آزمایش محاسبه نگردید. خسارت آفات بذرخوار به‌طور معمول از طریق شکل سوراخ خروجی ایجاد شده توسط لاروهای آنها قابل شناسایی است. بدین معنی که لارو سرخرطومی سوراخ خروجی خود را به‌شکل دایره باز می‌کند، در صورتی‌که سوراخ خروجی لارو پروانه بیضی شکل و کوچکتر از سوراخ خروجی سرخرطومی می‌باشد (شکل2). بعلاوه فضولات لارو پروانه به صورت دانه‌های بزرگتر است، درصورتی‌که فضولات لارو سرخرطومی ریز‌دانه و یا به‌حالت پودری است. در مرحله پیشرفت تغذیه و بزرگ شدن لارو، کانال تغذیه از بین رفته و بخشی از میوه آلوده می‌گردد و بعدها با افزایش خسارت قسمت اعظم میوه بلکه قسمت داخلی کل میوه از بین می‌رود (شکل3). هراسوویک (1995) معتقد است که خسارت پروانه میوه خوار را به‌راحتی می‌توان توسط وجود لاروهایشان که با تغذیه از نسوج پوسته میوه و ایجاد سوراخ خروجی تخم‌مرغی شکلشان تشخیص داد. علاوه بر آن فضولات ناشی از تغذیه لارو نیز می‌تواند کمک موثری در تفکیک خسارت دو آفت باشد، بدین معنی که فضولات لارو پروانه به‌صورت دانه درشت گرانوله و کانالهای ایجاد شده بزرگتر بوده ودر عوض فضولات لارو سرخرطومی ریز‌دانه و به حالت پودری است. کانالهای ایجاد شده در میوه ابتدا کوچک‌اند ولی در ادامه خسارت به کلی از بین رفته و بخشی از میوه آلوده می‌شود. بنظر آندرسون (1960) لارو کامل سرخرطومی میوه در پایان تغذیه سوراخهای خروجی خود را به‌صورت دایره کوچک بریده و از میوه خارج می‌شود.میانگین درصد خسارت وارده بر درختان بلوط توسط سرخرطومی، پروانه و سایر عوامل مخرب درسال اول به ترتیب 29، 5/25 و 3/13 و در سال دوم 6/40، 8 و 8/15 درصد  بوده است. هراسوویک (1995) در مطالعه‌ای مشابه میزان خسارت سرخرطومی میوه بلوط جنسcurculio (به‌خصوص گونه‌ی مهم c. glandium marsh. از نظر جمعیت و خسارت)، پروانه‌های جنس cydiaو جوندگان کوچک موش جنگلی و صحرائی (گونه‌هایapodemus flavicollis و(clethrionomys glareolus را به‌ترتیب 25، 12 و 18 درصد و خسارت سایر عوامل 4 درصد گزارش کرده است. مطالعه آفات وبیماریهای بذر و میوه در نهال‌های بلوط در جنگل میترویکا یوگسلاوی انجام یافتهوخسارات ایجاد شده توسط آنها بررسی شده است. مهمترین آفت بذر‌خوار بلوط در این منطقه c. glandiumبوده و موجبکاهش5/37 درصد محصول بلوط شده است.پروانه‌های  c. amplana (h.b) و cydia splendana (h.b)روی هم 1/6 درصد خسارت ایحاد نموده‌اند و در اثر خسارت زنبور گالزای بلوطandricusquercuscalicisburga.حدود 4/13- 3/2 درصد میوه‌ها کاهش یافته است. خسارت توسط آفات حشره‌ای 5/55-25 درصد گزارش شده است (kristek, 1974).همچنین بررسیهایی روی خسارت ایجاد شده در گونه‌های مختلف بلوط از طریق حشرات میوه خوار در ناحیه موراویا (moravia) چک اسلواکی انجام یافته است و میانگین درصد خسارت وارده 8/42 درصد بوده است.لارو سرخرطومی میوه بلوط c. glandium آفت عمده محسوب می‌گرددو سایر سرخرطومی‌ها یعنی  c. elephasوc. venosus 8/27 درصد میوه‌ها را از بین می‌برند. گزارش شده که پروانه‌های بذرخوار خانواده tortricidae به خصوص گونه cydia splendanaو دو گونهpammene fasciana(l.)و c. amplana (h.b.) ، 6/15 درصد به میوه های بلوط خسارت وارد می‌کنند (kobzeva & terpugov, 1987).برنال و کاردینو(1993) خسارت سرخرطومیc.glandium وگونه‌های carpocapsaspp.را در روسیه روی میوه بلوط حدود 95-90 درصد گزارش کرده‌اند. در این گزارش خسارت آفت  c. glandium در برخی موارد تا 80 درصد میوه‌های یک درخت بوده است (bernal & cardillo, 1993). نتایج تحقیقات کوبزوا و ترپگو (1986) در شوروی سابق نشان می‌دهد خسارت مستقیم آفات بذرخوار سرخرطومی c. glandium و پروانه میوه‌خوار جنس cydia می‌تواند به 9/89–9/42 درصد برسد. براساس بررسیهای عبایی در 1362 در جنگلهای جوان، سرخرطومی بذرخوار بلوط باعث از بین رفتن60 تا 65 درصد میو‌ه‌ها می‌شود. اهمیت آن در جنگلهای غرب و جنوب غرب نیز زیاد بوده و در بعضی موارد تا 90 درصد هم خسارت دیده شده است.تجزیه واریانس مرکب داده ها با نرم افزارmstatc انجام گردید.همان‌طور که جدول 1 نشان می‌دهد، مناطق مورد بررسی تاثیر معنی‌داری در میانگین خسارت وارده این آفات به هر دو گونه بلوط نداشته است. به عبارت دیگر میانگین خسارت وارده (بدون در نظر گرفتن گونه آفت) در این دو منطقه معنی‌دار نبوده است. سال و نیز گونه بلوط تاثیر معنی‌داری در میزان خسارت وارده توسط این آفت نداشته است و بنابراین این دو آفت، هر دو گونه بلوط را به یک نسبت ترجیح می‌دهند، در حالی‌که میزان خسارت وارده توسط سرخرطومی بذرخوار بلوط curculio glandiumو پروانه بذرخوار cydia fagiglandanaتفاوت معنی‌داری داشته است. مقایسه میانگین‌ها که با استفاده از آزمون چند دامنه‌ای دانکن صورت گرفت، میانگین خسارت وارده توسط دو گونه آفت مذکور، به ترتیب سرخرطومی و پروانه بذرخوار را در دو گروه مجزا طبقه‌بندی نمود (جدول 2).  واژه‌های کلیدی: جنگلهای ارسباران، میوه بلوط، سرخرطومی میوه بلوط و پروانه میوه بلوط