تعارض «نظر و عمل» در مسئله «جبر و اختیار» از دیدگاه عطار نیشابوری

موضوع این نوشتار تبیین مسئله‌گونگی موضوع جبر و اختیار در اندیشۀ عطار است؛ بدین معنا که چرا در برخی اشعار او صریحا با جبرگرایی مواجهه‌ایم و هرگونه اراده و قدرت از انسان سلب می‌شود، اما در مقابل اشعار فراوانی از او را نمی‌توان بدون مختار بودن انسان فهم کرد. در تلاش برای تبیین این تعارض این نتیجه حاصل آمد که خاستگاه اصلی در واقع تعارض در دو مقام نظر و عمل است؛ آن‌دسته از اشعار عطار که ناظر به مباحث نظری به‌ویژه مبتنی بر مبانی خداشناختی کلامیعرفانی وی است، به‌ویژه تقریری که از بی‌علّت بودن خداوند، فاعلیّت مطلق و قضاء و قدر الهی به دست می‌دهد به جبرگرایی محض می‌انجامد. امّا این جبرگرایی لوازمی دارد که با توصیه‌های اخلاقی و سلوکی، تکالیف دینی، تعلیم و تربیت‌پذیری انسان، هدایت‌گری انبیاء، مسئولیّت اخلاقی ناسازگار است و آنها را از اهمیّت و معنی تهی می‌سازد، چه آنکه پیش فرض بنیادی آنها مختار بودن انسان است، در صورتی که عطار در اشعاری که ناظر به مباحث عملی، سیرو سلوک عرفانی و توصیه‌های اخلاقی و امر و نهی‌های دینی و ترغیب به مجاهدات و طاعات است، بر این امور تاکید دارد. در عین حال نشان دادیم که هرچند عطار، ضمن اعتراف به عجز خود در عرضۀ راه‌حلی عقل‌پسند، تلاش می‌کند برای رفع این ناسازگاری توجیهاتی مثل جمع کشش الهی و کوشش انسانی بیاورد، اما موفق نیست. در پایان نیز به برخی دیگر از لوازم اخلاقی جبرگرایی عطار دربارۀ ماهیّت مفاهیم اخلاقی اشاره کرده‌ایم.