بررسی ساختاری حکایاتِ یقظۀ (انتباهِ) مشایخ تصوف در منظومه‌های صوفیانۀ فارسی

مشایخ صوفیه در مرتبه‌ای فروتر از پیامبر(ص)، اسوه‌های ایمان و عمل‌ صالح برای اهل طریقت‌اند، ازهمین‌رو حکایات مشایخِ صوفیه بخشی مهم از متون صوفیانه است، حاکی از اقوال و افعال و احوال آنان در معامله با نفس، خلق و حق که عموماً در قالب حکایاتی کوتاه نقل شده‌ است. در عموم این حکایات، قول، فعل و حال شیخِ قهرمانِ داستان است که دیگران را متنبه می‌کند، اما گاه، این خود شیخ است که در مقام ایقاظ و تنبه قرار می‌گیرد. این پژوهش کوششی است برای بررسی حکایات یقظه و انتباه مشایخ صوفیه در مهم‎ترین متون منظوم صوفیانۀ‎ فارسی، شامل مثنوی‌های سنایی، منظومه‎های عطار، مثنوی معنوی و هفت‌اورنگ جامی و ریشه‌یابی مضامین آن‌ها در نظام معرفتی صوفیه. این پژوهش به روش تحلیل محتوا انجام شده و نتایج به‎دست‌آمده نشان می‎دهد که از مجموع 314 حکایتِ مشایخ صوفیه در آثار یادشده، 46 حکایت از نوعِ حکایاتِ یقظۀ مشایخ است که عوامل آن عبارت‌اند از شخصی عامی که عموماً شیخ را به مفهوم «توحید ذاتی و افعالی» تنبه می‌دهد، هاتفی غیبی که حضورش متکی‌بر مفهوم «وحی» و استمرار آن از نظر صوفیه است، شیخی دیگر که معمولاً در مرتبه‌ای فروتر است و رویدادهای طبیعی و حیوانات به‌مثابۀ «آیات خداوند» و نشانگانِ عبرت. از حیث عناصر روایی، عنصر «گفت‌وگو» با محوریتِ «شخصیتِ» شیخ، در ایجاد «کنش» این حکایات به‌منظور انتقال آموزه‎های اخلاقی و دینی، نقشی محوری دارند. درون‎مایۀ غالب حکایات نیز، تاکید بر آموزه‌های «توحید افعالی» و در پیامد آن، آموزه‌های «توکل» و «رضا»، هم‌سو با رویکرد کلامی و معرفت‌شناسی دینی صوفیه است.

a structural study of the tales of the moment of attention of sufi sheikhs in persian sufi poems

sufi masters, considered role models of faith and righteous actions second only to the prophet muhammad, are central figures in sufi literature. tales about sufi masters often recount their words, actions, and states in dealing with the self, others, and the divine, constituting a significant portion of sufi texts. in these narratives, the master typically serves as the protagonist who enlightens others through their words and deeds. however, there are instances where the master themselves undergoes a transformative experience or awakening.this study aims to examine tales of sufi masters’ awakenings in major persian sufi poems, including the works of sana’i, attar, rumi, and jami, and to trace the roots of these themes within the sufi epistemological system. the findings reveal that out of 314 tales of sufi masters in these works, 46 are narratives of awakening experiences. the factors that trigger these awakenings include encounters with ordinary people who enlighten the master about the concept of essential and functional unity, divine revelation, encounters with other, less experienced masters, and natural phenomena and animals as signs of divine guidance and lessons.in terms of narrative elements, dialogue, centered around the character of the master, plays a pivotal role in driving the action of these tales and conveying moral and religious teachings. the predominant theme of these narratives is the emphasis on the doctrine of functional unity, leading to the concepts of trust in god and acceptance of divine will, aligning with the sufi theological and epistemological approach