جریان‌شناسی پیرنامه‌های خطّۀ خراسان و قومس از قرن چهارم تا هشتم هجری قمری

از قرن چهارم تا هشتم هجری قمری در خطّۀ خراسان پانزده پیرنامه به زبان فارسی و عربی تالیف یا ترجمه شده‌ که عبارت‌اند از: مقامات قومسانی، مقامات خواجه عبدالله انصاری، کتاب‌النور، دستورالجمهور، مقامات کهن و نویافتۀ ابوسعید، حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، اسرارالتوحید، مقامات ژنده‌پیل، مقامات منظوم شیخ جام، رساله در اثبات بزرگی شیخ جام، ذکر قطب السالکین و ذکر شیخ ابوالحسن خرقانی و منتخب نورالعلوم، مناقب حاتمی جوینی و مرادالمریدین. در این مقاله کوشش شده تا ویژگی‌ها، تاثیرگذاری‌ها و تاثیرپذیری‌های مولفین و سیر تحوّل این آثار بررسی شود. پس از بررسی شیوۀ پیرنامه‌نویسی مولفین و بیان ویژگی‎‌های آثار، مشخّص شد پیرنامه‌های مربوط به یک پیر و به طور کلّی پیرنامه‌های خطۀ خراسان وجوه اشتراک زیادی با یکدیگر دارند. برخی پیرنامه‌های کهن مانند مقامات قومسانی، کتاب النور یا مقامات خواجه عبدالله انصاری شیوه و ساختار منحصر به‌فردی دارند و دارای شباهت کمتری با پیرنامه‌های متاخر هستند. با توجه به وجود شباهت‌های فراوان پیرنامه‌های نگاشته‌‍شده پس از اسرارالتوحید به این پیرنامۀ کهن احتمال بسیار وجود دارد که پیرنامه‌نویسان متاخر از نگاشتۀ محمّد بن منوّر تاثیر پذیرفته باشند. عربی‌گویی و شیوۀ نگارش عالمانه، شاعرانه و هنری مولفین آثاری چون کتاب‌النور، اسرارالتوحید، پیرنامه‌های خرقانی و مرادالمریدین در معرفی شخصیّت والای پیران بیانگر وجود مخاطبان خاص و بادانش برای این آثار است و سست‌بودن کلام مولفین پیرنامه‌های احمد جام و درج کراماتی مادی با اهدافی انتقام‌جویانه نشان می‌دهد هدف این نویسندگان قدرتمندجلوه‌دادن شیخ احمد جام برای مخاطبان عام است.

the analytical study of hagiographies in khorasan and qumis regions from the 4th to the 8th century ah

from the 4th to the 8th century ah, fifteen hagiographies were written or translated in both persian and arabic in the khorasan region, including maqamat-e qumisani, maqamat-e khwaja abdullah ansari, kitab al-nur, dastur al-jumhur, maqamat-e kohan wa nowayafteh abu saeid, haalaat wa sokhanan abu saeid abul-khair, asrar al-towhid, maqamat-e zhende-pil, maqamat-e manzoum sheikh-e jam, thesis in proving the greatness of sheikh-e jam, dhikr qutb al-salikin, dhikr qotb al-salekin and dhikr sheikh abul-hasan kharqani and muntakhab-e nur al-ulum, manaqib-e hatami joveyni, and morad al-moridin. the aim of this study is to examine the characteristics, influences and developments of these works. by analyzing the authors’ methods of writing hagiographies and presenting the features of the works, it was revealed that the hagiographies related to a single saint and, in general, those of the khorasan region share many similarities. some ancient hagiographies, such as maqamat-e qumisani, kitab al-nur, or maqamat-e khwaja abdullah ansari have a unique style and structure and show fewer similarities with later hagiographies. given the numerous similarities between hagiographies written after asrar al-towhid and this ancient hagiography, it is highly probable that the later authors of the hagiography were influenced by mohammad bin munawwar’s work. the arabic speaking and the scholarly, poetic, and artistic style of authors in works like kitab al-nur, asrar al-towhid, kharqani’s hagiographies, and morad al-moridin in introducing the saints indicate the presence of a specific and knowledgeable audience for these works. conversely, the weak language of the authors of sheikh ahmad jam’s hagiographies and the inclusion of material miracles for revenge purposes suggest that these authors were aimed at portraying sheikh ahmad jam as powerful to the general audience.