«شکل شناسی مثنوی‌های تعلیمی و عرفانی بر مبنای سنت‌های ادبی» (از آغاز تا پایان قرن هفتم هجری)

تاریخ ادب فارسی جاودانگی و تاثیرگذاری بیشتر مباحث ناب تعلیمی و عرفانی خود را درگونه های مختلف آن، ‎‎مدیون قالب شعریِ «مثنوی» است. قالب مثنوی به دلیل ویژگی ممتاز و بارز آن در قافیه‏ پردازی، ‎‎یکی از پردامنه‌ترین قالب‌های شعر فارسی است و بزرگ ترین شاهکارهای ادبی زبان فارسی در این قالب شعری سروده شده اند. بهترین روش برای شناخت و احاطi کامل بر این منظومه‌ها و نیز بیان وجوه افتراق و اشتراک این آثار، ‎‎پی بردن به فرم و ساختار آن‌هاست. در پژوهش حاضر ضمن مطالعi‎ بیرونی مثنوی‌های دورۀ‎ مورد مطالعه، ‎‎به مطالعi‎ درونی این منظومه‌ها؛ یعنی شکل و فرم حاکم بر آن ها پرداخته می‌شود. براین ‎اساس،  ‎‎متن (کانون مرکزی) و پیرامتن (دیباچه و خاتمه) مثنوی‌های بلند تعلیمی و عرفانی تا پایان سدۀ‎ هفتم هجری مورد بحث و بررسی قرار گرفته اند. هدف این نوشتار بررسی فرم و شکلِ حاکم بر متن و پیرامتن منظومه‌های بلند تعلیمی و عرفانی از حیث پای‎بندی آن ها بر سنت‌های ادبی حاکم بر عصر شاعر است. نگارندگان با علم بر اینکه اثر ادبی به عنوان انگاره ای با وحدت سازمند، ‎‎وجود آغاز و میانه و پایان را مفروض می سازد، ‎‎می کوشند در پرتو بررسی عناصر پیرامتنیِ  هفت مثنوی تعلیمی و عرفانی (حدیقه‌‎الحقیقه، ‎‎‎‎مخزن الاسرار، ‎‎منطق ‏ الطیر، مصیبت نامه، الهی نامه، ‎‎بوستان و مثنوی معنوی) کارکردهای متصوّر برای به کارگیری این پیرامتن ها را مورد مطالعه قرار داده و برجستگی های منحصربه ‌فرد مثنوی مولانا را به عنوان سر آمد مثنوی ها بیان کنند.

morphology of didactic and mystic masnavis based on literary traditions(from the beginning to the end of the 7th century ah)

the history of persian literature owes the immortality and influence of its pure didactic and mystical topics in its various forms to the form of “masnavi” poetic genre. masnavi structure stands as one of the most extensive forms of persian poetry due to its distinctive feature in rhyming, witnessing the creation of some of the greatest literary masterpieces in the persian language. the most effective approach to understand and fully comprehend these compositions and to articulate the points of divergence and commonality among them, is to delve into their form and structure. this research undertakes the examination of the external aspects of masnavis from the studied period and delves into the internal exploration of these collections, focusing on their form and structure. accordingly, the text (the central core) and paratexts (preface and conclusion) of long didactic and mystical masnavis until the end of the seventh century ah are discussed and analyzed. the purpose of this article is to examine the form and shape prevailing in the text and paratext of long didactic and mystical poems in terms of their adherence to the literary traditions of the poets’ era. the authors, recognizing that literary works, as integrative discourses, presupposes the existence of a beginning, middle, and end, endeavor to examine the functions of paratextual elements in seven didactic and mystical masnavis (hadigat al-hadigat, makhzan al-asrar, manteq-o-tteyr, mosibat-nameh, ilāhī-nāma, bostan and masnavi). through the examination of these paratexts, the authors aim to highlight the functions envisioned for the use of these elements and articulate the unique features of rumi’s masnavi as the exemplar of masnavis.