«عین‌القلب»، «عین‌البصیره» و «عین‌الیقین» در آثار محیی الدین ابن عربی

محی‌الدین ابن عربی در راستای تاکید بر این نکته که سنّت عرفان اسلامی بر شناخت حضوری و شهودی مبتنی است، دیدگاه عرفانی‌اش را بر نوعی از معرفت بی‌واسطه بنیان می‌نهد که از آن با عنوان «کشف» یاد می‌کند. هرچند حقیقت این معرفت ورای طور حس و عقل است، از ابزار آن به «دیده» (عین) تعبیر می‌شود. ابن عربی ترکیبات «عین‌القلب»، «عین‌البصیره» و «عین‌الیقین» را در طیف معنایی گسترده‌ای به‌کار می‌برد و برای هریک ویژگی‌هایی ذکر می‌کند. گاهی این ترکیبات به معنای عام تعقّل و استدلال است وگاهی به معنای ویژه «کشف و شهود مستقیم». اوج کاربرد ویژه این ترکیبات را در التدبیرات‌الالهیّه می‌بینیم؛ جایی که برای قلب، «عین‌البصیره» و «عین‌الیقین» درنظر می‌گیرد. اساس تفکیک این دو دیده (بصیرت و یقین) آن است که دیده بصیرت به نوری الهی نظر می‌کند که خدا به‌وسیله آن هدایت می‌کند (نورٌ یَهدی بِه)؛ ولی دیده یقین ناظر به نور الهی دیگری است که خدا به سوی آن هدایت می‌نماید (نورٌ یَهدی الَیهِ). بر این اساس، قلب به‌منزله موجودی ربّانی برای رویت جلوه‌های رحمانی، در تعامل قانونمند عرفانی با منبع نور، کشف و مشاهده حقایق را ممکن می‌کند.