منشا گفتمان تصوّف سیاسی در ایران و تحلیل آن براساس نظریۀ گفتمان لاکلائو و موفه

مانویان و مزدکیان بر اندیشه‌های پس از خود تاثیر گذاشتند. یکی از ویژگی‌های برخی نحله‌های عارفانه و صوفیانه، اعتراض به ستم حکّام جبّار و وضعیت ناعادلانه در جامعه بوده است. در این پژوهش، با مطالعۀ ادبیات زرتشتی و مانوی و متون عصر اسلامی، منشا ظلم‌ستیزیِ برخی گفتمان‌های عارفانه و صوفیانه مشخص شده و از منظر انتقادی مورد تحلیل قرار گرفته است. مبنای این تحلیل نظریۀ گفتمان لاکلائو و موفه (1985) است. تصور غالب در دورۀ اسلامی (مخصوصاً در عصر عباسی) این بود که عقاید مانویان و مزدکیان منشا فکریِ جریان‌های مخالف دستگاه خلافت بغداد است. این نهاد قدرت، در فرایند طرد و به‌حاشیه‌رانیِ مخالفانش به اتهام «زندقه»، آنان را به دو نحله یا طریقت مغضوب در نزد زرتشتیان (مانویان و مزدکیان) منسوب می‌کرد. به‌نظر می‌رسد که احتمالاً در منابع مکتوب، شیوۀ برخورد با عرفا و صوفیانِ مخالف قدرت حاکم و مجازات آنان به‌صورت عامدانه بسیار به شیوۀ کشتار مانویان و مزدکیان در عصر ساسانی نقل و تصویرگری می‌شد. در این پژوهش روشن می‌شود که دالّ مرکزیِ جریان‌های مخالف حکومت‌های ساسانی و عباسی، در روایت‌های حکومتی، «فساد اخلاقی» و «اباحی‌گری» است، در حالی‌که این گفتمان‌های مخالف حکومت ظاهراً «عدالت» را به عنوان «دالّ تهی» در جامعه برجسته کرده بودند.

The Origin of Political Sufi Discourse in Iran and its Analysis based on Laclau and Mouffe’s Discourse Theory

The Manichaean and Mazdakites influenced the ideas succeeding them. Expressing objection to the cruel kings’ oppression and injustice in society was one of the prominent features of some Mystic and Sufi sects. In this research, by studying the Zoroastrian and Manichaean literature and Islamic era texts, the origin of oppressionresistance of some Sufi discourses was detected and analyzed critically. This study is based on Laclau and Mouffe’s (1985) discourse theory. The common supposition in Islamic era (especially in Abbasid Caliphate) was that the movements against Baghdad Caliphate had roots in the ideologies of the Manichaean and Mazdakites. This institution of power, in its process of suppressing opponents and accusing them of “heresy”, often ascribed them to two sects loathed by the Zoroastrians (i.e., the Manichaean and Mazdakites). It seems that in the written documents, the depiction and narration of the methods of suppressing and punishing mystic rioters bore a striking resemblance to those deployed for murdering the followers of Mazdak and Mani in the Sassanid era. It is clarified in this research that the nodal point of the movements against Sassanid Empire and Abbasid Caliphate was “moral corruption” and “nonadherence” to religious beliefs; however, these antigovernment discourses apparently highlighted “justice” as the “empty signifier” in the society.