سه‌گانۀ اسلام، ایمان و احسان از نظر خواجه یوسف همدانی (با تکیه بر دست‌نویس نویافتۀ الکشف)

اسلام، ایمان و احسان، سه‌گانۀ اصلی ابعاد زندگی دنیوی و اخروی است. مستند این سه‌گانه حدیثی است معروف به حدیث جبرئیل که نشان می‌دهد اسلام بر اعمال ظاهری، ایمان بر اعمال باطنی و احسان بر مشاهده و رویت دلالت دارد. بنابراین مومنان مسلمان‌اند، و اهل احسان مسلمان و مومن‌اند. اگرچه برخی از صوفیه اسلام و ایمان و گاه احسان را تفسیر و تاویل کرده‌اند، خواجه یوسف همدانی (440 535 ق) نگاه ویژه‌ای به این مقولات دارد و نخستین کسی‌ است که به‌طور گسترده این سه‌گانه را در دو اثر خود آورده‌است؛ نخست در کتاب رتبهالحیات و سپس در کتاب الکشف عن منازل ‌السائرین الی الله. الکشف (به شمارۀ 438، کتابخانۀ نافذپاشا) مفصّل‌ترین اثر خواجه یوسف است که تاکنون منتشر نشده ‌است. براساس دست‌نویسی نویافته از این اثر کوشیده ‌‌شد تا دیدگاه‌های وی استخراج و بررسی گردد. در این جستار نشان داده ‌می‌شود که خواجه یوسف به این سه‌گانه چه نگاه ویژه‌ای داشته و مراتب سیر صعودی انسان را در این مراحل به‌گونه‌ای تبیین کرده‌ که پیش از وی مطرح نبوده‌ است. از این منظر انسان از مرتبۀ اسلام به ایمان و سپس به احسان سیر می‌کند و درنهایت، به رویت می‌رسد که خواجه آن را حریّت و آزادی می‌خواند.

Trilogy of “Islam”, “Faith”, and “Ihsan” from the Viewpoint of Khwaja Yusuf Hamadani: Based on his Newly-found manuscript, (Alkashf)

“Islam” (Submission to be a Muslim), “Faith”, and “Ihsan” (goodness) are the three main dimensions of worldly and otherworldly life. The evidence for this trinity is a hadith known as the hadith of Gabriel, which indicates that Islam implies outward deeds; faith denotes inward deeds, and Ihsan means observation. Accordingly, the faithful are Muslims and the people of Ihsan are Muslims and faithful. Although some Sufis have interpreted Islam and faith and sometimes Ihsan, Khwaja Yusuf Hamadani (10481140 AD) has a special view on these categories and is the first person who extensively included this trilogy in his two works; First, in Rotbat alHayat and then, in Alkashf an Manazil alSaerin elallah. Alkashf (No. 438 Nafiz Pasha lib.) is the most detailed work of Khwaja Yusuf that has not been published yet. We tried to extract and examine his views based on a newlyfound manuscript of this book. In this article, we have shown what a special view Khwaja Yusuf had on this trinity, and how he unprecedentedly explicated the trend of spiritual transcendence by man in these stages. From this perspective, man moves from the level of Islam to faith and then to Ihsan, and eventually, he reaches the stage of observation which Khwaja calls spiritual freedom and liberty.