گره‌گشایی معنایی ساختی از یک غزل پیچیدۀ حافظ

بخش زیادی از شعر حافظ، محصول تجربه های عرفانی است و شاعر در مقام صورت بندی زبانی آنها از انواع شگردهای بلاغی بهره برده است. تجربه های عرفانی، بیشتر در غزل های روایی او نمایان شده و به دلیل فشردگی روایت و سیالیّت ذاتیِ تجربه های عرفانی، علی رغم داشتن زبان ساده، گره های دشواری در معنا و شکل غزل ها ایجاد می شود. غزل شمارۀ 423 با مطلعِ «دوش رفتم به در میکده خواب آلوده// خرقه تردامن و سجاده شراب آلوده» یکی از این نمونه هاست. این غزل، اگرچه به‌صورت پوشیده، مرحلۀ تبدیل «عرفان زاهدانه» به «عرفان عاشقانه» را گزارش می کند، در صورت روایت به‌ویژه در پرداخت شخصیت «مغبچۀ باده فروش» و گفتگویی که بین او و راوی درمی گیرد، هنجارهای ادبی و عرفانیِ سنت شعر قلندرانه نقض می شود؛ مغبچۀ باده فروش که در شعر قلندرانه مشوّق سالکِ مقیم عالم زهد برای ورود به میخانه است، در نقش تازه ای ظاهر می شود و ملامت گرانه راوی را از اینکه به دیرمغان پای نهاده است و شرابی نوشیده و با شیرین پسران نرد عشق باخته، به نقد می‌کشد. مسئلۀ اصلی نوشتار حاضر این است که چگونه می توان غزل حاضر را در متن سنت شعر قلندریِ پیش از حافظ و ابیات پراکندۀ خود وی قرار داد و غزل را از این تناقض معنایی و شکلی نجات داد؟ ما با ارائۀ خوانشی معنایی ساختی و به شیوۀ «تاویلی و تفسیری» سعی می کنیم گره این مشکل را باز و اثبات کنیم همین غزل نیز در ادامۀ سنت غزل قلندرانه و دستگاه فکری حافظ است و شاعر با دستکاری رندانه در سنت ادبی، به روایت و ساختی هنری از بیان همان اندیشه ها دست یافته و با ایجاد ابهامی معنایی و شکلی، اثری گشوده بر خوانش های مختلف آفریده است.

Semantic-Structural Unraveling of a Complex Sonnet of Hafez

A significant part of Hafez’s poetry is the product of complex mystical experiences and the poet uses a variety of rhetorical devices in their linguistic formulation. Therefore, these two factors complicate Hafez’s poetry. The mystical experiences of Hafez are more evident in his intensive narrative sonnets and due to the excessive compactness of these narratives, and the inherent fluidity of intuitive experiences, serious complications arise in the meaning and form of these sonnets despite their simple language. The sonnet 423 starting with the verse: “Last night, to the door of the winehouse, I went, sleepstained; the Khirka wet in skirt, and prayermat, winestained” is one of these cases. This sonnet, though covertly, reports the stage of transformation from “ascetic mysticism” into “romantic mysticism”. In the form of narration, especially in the symbolic characterization of “Moghbacheh” and the conversation between him and the narrator, the literary and mystical norms of the tradition of Qalandari poetry have been violated. This character—a tavern master who often provokes the pious seeker to enter the tavern in Qalandari poetry—appears in a new role in this sonnet and rebukes the narrator for entering the tavern and drinking wine and making love to the boys. The question addressed is how we can place this sonnet within the tradition of Qalandari poetry and save the sonnet from semantic and formal contradictions. Adopting a semanticstructural reading and interpretive method, we try to untie the knot and prove that this sonnet is a continuation of the same tradition of Qalandari sonnets and the intellectual doctrine of Hafez. The poet, by manipulating the literary tradition, has achieved a narrative and artistic construction of the same ideas and through creating semantic and formal ambiguities has made it open to multiple readings.