بررسی عنصر تقدیرگرایی در شاهنامه فردوسی و حماسه‌های مذهبی

تقدیرگرایی (فاتالیسم) یکی از ویژگی‌های جوامع سنتی شرقی و اعتقادی است که طبق آن، سرنوشت انسان از قبل مقدر شده و تمامی امور براساس مقدرات رخ می‌دهد و جای‌گاهی برای انتخاب و اختیار انسان وجود ندارد. در این مقاله، پس از ریشه‌یابی عنصر تقدیرگرایی در ایران، نشانه‌های آن، از جمله: ستاره‌پرستی و اخترشناسی، بخت، نذر و صدقه و اعتقاد به نیروهای ماورا الطبیعی، در شاه‌نامه و چهار اثر حماسه مذهبی دیگر (علی‌نامه، حمله حیدری باذل مشهدی، حمله حیدری راجی کرمانی و تازیان‌نامه؛ خلاصه خاوران‌نامه) مورد بحث و بررسی قرار گرفته، مشخص گردید که پیش‌گویی از طریق منجمان در شاهنامه، بیش‌تر از آثار حماسی - مذهبی، و برعکس پیش‌گویی از طریق الهامات الاهی و وحی و هاتف ماورا الطبیعی در آثار مذهبی بیش‌تر از شاهنامه است. همچنین اعتقاد به بخت و اقبال در شاهنامه پررنگ‌تر از آثار حماسی - مذهبی است. در میان حماسه‌های مذهبی مورد مطالعه، خاوران‌نامه از نظر اسطوره‌ای به شاهنامه نزدیک تر است. در مراتب بعد از آن، به ترتیب حمله حیدری راجی کرمانی، حمله حیدری باذل مشهدی، و علی‌نامه قرار می‌گیرد.