شخصیت و شگردهای شخصیت‌پردازی سعدی در گلستان

قصّه و داستان، از قدیم در میان مردم رایج و مورد توّجه آنان بوده‌ است. انسان‌ها، در تمام ادوار، از گذشته ـ یعنی آن هنگام که شب‌ها در کورسوی روشنایی نور شمع، به قصّه‌های به ظاهر ساده و بیش‌تر تخیلی که سینه به سینه نقل شده بود، گوش می‌کردند ـ تا امروز ـ که پیچیده‌ترین آن یعنی «رمان»‌ها را می‌خوانند ـ در زوایای اطوار شخصیت‌ها و قهرمانان آن‌ها، از گیاهان و جانوران گرفته تا آدم‌ها، به تماشای زندگی و برخورد با زندگی‌های گوناگون می‌نشینند و از آن، درس و عبرت می‌گیرند. در واقع، قصّه به ‌اندازه تاریخ، در تهذیب و تربیت آن‌ها، نقش دارد. حتّی بیش از تاریخ. زیرا عوالمی که در قصّه برای انسان تصویر می‌شود و معرفتی که در دنبال کردن سرگذشت قهرمانان آن از فرهنگ و جزییات دیگر، عاید خواننده می‌گردد، در حوصله هیچ تاریخی نمی‌گنجد و همین موضوع است که موجب توجه و علاقه تمام طبقات مردم به قصّه می‌شود. قصّه‌ای که مهم‌ترین عنصر در پیش‌برد آن، شخصیت یا قهرمان آن است. مردم به سبب اعمال این شخصیت‌ها به‌ آن‌ها دل می‌بستند یا از آن‌ها متنفّر می‌شدند و این امر باعث می‌شد که آنان، قصّه و داستان را پی‌گیری کنند. هرچه ‌این شخصیت‌ها، واقعی‌تر و راست‌تر بودند، بیش‌تر به دل خوانندگان می‌نشستند. هر چه آنان، در بدی و خوبی مطلق نبودند، یعنی گاهی خوب و گاهی بد، مردم با آنان بیش‌تر احساس خویشی می‌کردند. گاهی می‌شد که در قصّه، ماجرا فقط از زبان راوی بیان می‌شد و شخصیت‌ها خیلی فعّال نبودند، امّا باز هم چون روح زندگی داشت و با زندگی مردم گره خورده بود، جذّاب و شنیدنی بود. حتّی گاهی می‌شد که قهرمانان و شخصیت‌های قصّه کاری نمی‌کردند، بلکه قصد و انگیزه آنان بود که قصّه را پیش می‌برد. امّا باز این قصّه‌ها نیز برای مردم شنیدنی بود. زیرا مردم می‌فهمیدند که ‌این انگیزه‌ است که به ‌اعمال یک شخصیت، ارزش اخلاقی می‌بخشد. بنابراین، به‌ترین و جذاب‌ترین قصّه‌ها، در بین مردم آن‌هایی بود که به‌ترین شخصیت‌ها و به‌ترین درون مایه‌ها را داشتند و به‌ترین شخصیت‌ها، آن‌هایی بودند که‌ از جامعه و وقایع آن، شکل گرفته بودند. با نگاهی به گلستان از این منظر، یعنی شگردهای سعدی در شخصیت‌پردازی متوجه ‌امتیاز دیگر این اثر ارزش‌مند می‌شویم؛ ویژگیی دیگر که پرده‌ از رازهای خرمی و جاودانگی گلستان برمی‌دارد.