راه‌‌های دست‌یابی به معرفت حقیقی از دیدگاه شیخ محمود شبستری

شیخ محمود شبستری، عارف شاعر و اندیش‌مند بزرگ سده هشتم هجری در آثار خویش، راه‌‌های دست‌یابی به معرفت یقینی را عقل و نقل و ذوق (کشف و اشراق) می‌داند. وی می‌کوشد منقولات دینی را با استدلال‌های اهل فلسفه و با ذوقیات اندیش‌مندان اشراقی درهم آمیزد و رسالت یک فیلسوف مسلمان و عارف و اندیش‌‌مند اشراقی را ایفا کند. شبستری هم‌چون غزّالی معتقد است، ورای عقل نظری، انسان را طوری و طریقی دیگر هست که به آن طور، اسراری را که از عقل پنهان و محجوب است، می‌شناسد.او هم‌چون همه شاعران عارف ایرانی مخالفت صریح خود را با فلسفه و عقل یونانی ابراز می‌دارد، اما خرد ستیز و فلسفه گریز نیست. از این رو در عین آن‌که در مقام معرفت تمایل به اشراق دارد، در مقام علم، به حکمت و استدلال گرایش نشان می‌دهد. خرد مورد ستایش شیخ، خرد دینی است، همان خرد و اندیشه‌ای که به قول او مبحث انبیاست و هزارواند آیه از آیات قرآن اختصاص بدان دارد. شیخ در عین حال، در طریق معرفت حق به داشتن پیر و انسانی کامل که واسطه هدایت حق باشد، معتقد است. از نظر او شاه‌راه معرفت حق «تفکّر» و سیر دوسویه (قوس صعودی و نزولی) است که در این سیر دیالکتیک و حرکت از کثرت به وحدت، از وحدت به کثرت، از بسیار به یک، از یک به بسیار، از نمود به بود، از بود به نمود، از قطره به دریا، از دریا به قطره، جان آدمی صفا می‌یابد و نقوش اغیار از لوح دل او محو می‌گردد و انسان کامل، به شناسایی حقیقی می‌رسد.