«دینِ خُرَّم» در سخنِ فردوسی و پیوندِ آن با کیشِ اسماعیلیِ شاعر

دربارۀ ترکیبِ «دینِ خُرّم» در مصراعی از دیباچۀ داستانِ سیاوخشِ شاهنامه، سخن بسیار گفته اند. نگارنده نیز در جستارِ پیشِ رو، تعبیر و تاویلِ خویش را از این سخن بازگفته است. به باورِ نویسندۀ این جستار، با توجّه به این که فردوسی از اسماعیلیان بوده است و بیش ترِ این گروهِ باطنی در ایران، پیش از مسلمان شُدَن، بر باورِ خُرّم دینی بودند و خُرّم دینانْ در پیِ استقلالِ ایران از تازیان برآمدند، فردوسی نیز در بیتِ موردِ نظر، خود را شیفتۀ عمل کردِ سیاسی و فرهنگیِ این گروه و پی رَوی کنندۀ راهِ آنان می داند که در پیِ متابعت از ایشان در ایران دوستی، شاهنامه را سروده است تا این درختِ برومند، بارِ خود را بر همۀ ایرانیان بپراکَنَد و آنان را بهره مند سازد. گذشته از این، در دیباچۀ داستانِ سیاوخش، فردوسی از موبدی سخن می گوید که این موبد، همه را به سَخُن گویی، خردمندی، نکوخویی، نرم گویی، توجّه به دست آوردِ کردار و جهانِ دیگر سفارش می کند. با توجّه به متنی که از شخصی اسماعیلی مذهب (که پیش از آن خُرّم دین بوده) به جا مانده است و تطبیقِ آن با کلامِ موبد در شعرِ فردوسی، این موبدْ نیز باید شخصیّتی خُرّم دینی بوده باشد. برخی اندیشه هایِ مانوی نیز در سخنِ موبد هست که آن نیز پیوندِ او را با اندیشه هایِ خُرّم دینی نشان می دهد؛ زیرا ریشۀ اندیشه هایِ خُرّم دینی در کیشِ مزدکیان بوده است و آنان نیز در باورهایِ مذهبی، با مانویان پیوند داشته اند؛ پس با توجّه به مذهبِ اسماعیلیِ فردوسی و پیوندِ اسماعیلیّه با خُرّم دینان و همین طور وجودِ سخنانِ موبد با درون مایه هایِ خُرّم دینی، می توان بر آن شد که ماندن بر دینِ خُرّم در سخنِ فردوسی، احتمالاً تاییدِ برخی باورهایِ دینیِ خُرّم دینان (آن چه متناسب با عقایدِ اسماعیلیّه بوده است) و به ویژه پی رَوی از روی کردِ فرهنگیِ آنان است که به سراییدنِ شاهنامه انجامیده است.

“Khorram Religion” in Ferdowsi’s words, and its connection with Poet’s Ismaili religion

Abstract There are many argument about “Khorram’s religion” in a mesra from the prologue of the tale of Siavsh in Shahnameh.  The writer of this article presents his own interpretation of this subject.  Since Ferdowsi had been a member of Ismailits and long before becoming moslem, the majority of this group were members of Khorramdinan who aspired for an independence of Iran from the Arabs dominance it seems that Ferdowsi in that mesra shows his devotion to the political and cultural movements of this group and regards himself as a follower of their path, hence sharing their patriotic feelings for Iran he had composed Shahnameh so that this tall tree could disperse its fruits to all Iranians.  Moreover in the prologue of the tale of Siavash, Ferdowsi speaks of a mobad or a priest who invites all to speak softly, to behave well, to be graceful, to act according to wisdom, and draws attention to God given gifts and the other world.  In view of a text remained from a Ismaili person who was earlier an adherent of Khorram religion and the correspondence of that text with the priest’s words in Ferdowsi’s poem, it is assumed that this priest must have had inclination towards this sect.  The existence of certain Manavi thoughts in the priest’s speech which is also indicative of his connection with the Khorramdini beliefs, since the root of Khorramdini beliefs lies in Mazdai sect who in turn are closely related to Manavi’s religious belief.  Therefore it is concluded that devotion to Khorram religion in Ferdowsi’s words probably confirms certain religious beliefs of Khorramdinan, those compatible with the Ismaili beliefs and in particular shows that he favors and adopt their political and cultural deeds. .