رویکردها و شاخص‌های مختلف ارزیابی آسیب‌پذیری بوم‌سازگان

آگاهی از وضعیت آسیب‌پذیری بوم‌سازگان‌ از مهم‌ترین ابزارهای موجود برای دستیابی به‌ مدیریت پایدار منابع آب و خاک است. هم‌چنین ارزیابی آسیب‌پذیری پیش‌نیاز ‌‌ارایه راه‌کار‌های مدیریتی و برنامه‌ریزی موثر برای به‌حداقل رساندن اثرات مخرب ناشی از آشفتگی‌های طبیعی و انسانی محسوب می‌شود. در همین راستا، تحقیق حاضر با هدف مرور و بررسی مطالعات گذشته در مورد آسیب‌پذیری بوم‌سازگان، جمع‌آوری و ارزیابی روش‌های مورد استفاده در این مطالعات و نیز شناسایی رویکردهای کارآمد و موثر برای ارزیابی آسیب‌پذیری بوم‌سازگان‌های طبیعی در جهان انجام شد. جمع‌بندی مطالعات انجام شده نشان داد که در مجموع 14 روش مرتبط با موضوع تخصصی برای اندازه‌گیری آسیب‌پذیری وجود دارد. با توجه به مطالعات انجام شده، نتایج نشان‌دهنده این است که غالباً بدون توجه به ‌پایداری بوم‌سازگان و درجه آسیب‌پذیری، سلامت محیط‌زیست منطقه به‌خطر می‌افتد و زیان‌های جبران‌ناپذیر فراوان دیگری در آینده به‌بار می‌آورد. هم‌چنین نتایج نشان می‌دهد که از طریق تعیین و شناسایی عامل‌های تشدید آسیب‌پذیری، می‌توان از گسترش فعالیت‌های مخرب بوم‌سازگان‌های طبیعی و انحراف از وضعیت سلامت آن‌ها جلوگیری نمود. با بازبینی و تحلیل دقیق روش‌ها، جنبه‌های مشترک متعددی از جمله استفاده از قضاوت کارشناس، رتبه‌بندی و تولید نقشه و تلاش برای کمی‌سازی آشاخص‌ها بین اکثر روش‌ها وجود دارد. دخالت غیرمنطقی انسان در بهره‌برداری از منابع طبیعی موجب نامتعادل شدن روابط نظام‌مند بین اجزای مختلف محیط‌زیست شده است. با توجه به نوپا بودن مفاهیم و روش‌های ارزیابی آسیب‌پذیری در مقیاس حوزه آبخیز، انجام تحقیق‌های گسترده و جامع‌تری در شرایط مختلف آب و هوایی، خاکی، کاربری اراضی، زمین‌شناسی و هیدرولوژی مورد نیاز است.

Different Approaches and Indicators of Ecosystem Vulnerability Assessment

Knowledge of the ecosystem vulnerability is one of the most important tools available to achieve sustainable management of soil and water resources. Besides, vulnerability assessment is considered as the prerequisite to provide effective management strategies and planning to minimize destructive effects of natural and human disturbances. The present research was conducted to review past studies on ecosystem vulnerability, collect and evaluate the used methods and to identify effective approaches for assessing the vulnerability, worldwide. The analysis showed existence of 14 methods for ecosystem vulnerability measurement. Without paying due attention to ecosystem sustainability and vulnerability, the environmental health of any ecosystem will always be threatened resulting in many irreparable losses. The results also showed that by identifying and applying enhancement factors of vulnerability, it is possible to prevent the development of destructive human activities and deterioration of natural ecosystems and their deviations from a healthy status. Our analysis showed many common aspects in the methods, including expert judgment, ranking and map production, and indices quantification. Irrational interference of human in the exploitation of natural resources have led to imbalance in the interrelations of environmental components. Considering the emergence of concepts and methods of vulnerability assessment at the watershed scale, extensive and more comprehensive research are required in different climatic, edaphic, land use, geologic and hydrological conditions.