تقابل معنایی و تجانس لفظی در مثنوی معنوی؛ پیوند ساختار اندیشه و زبان

در بلاغت سنّتی، جناس و سجع، دو آرایۀ لفظی هستند که با ایجاد موسیقی در کلام، زیبایی سخن را رقم می‏زنند. عبدالقاهر جرجانی، فضیلت جناس را موقوف معنی می‏داند و جناس، زمانی مقبول است که معنی کلام آن را اقتضا کند. در مثنوی معنوی، سرودۀ جلال‏الدین محمّد بلخی، بهره‏گیری از سجع و جناس چشمگیر است؛ امّا شیوۀ پیوند این صنعت لفظی با معنا، ویژگی متمایزی به سخن مولوی داده است و نمونۀ آن را می‏توان در تقابل‏های دوگانۀ واژگانی مشاهده کرد که از آرایۀ تجنیس یا تسجیع بهره دارند. بر این اساس، فرضیۀ پژوهش حاضر این است که بسیاری از تقابل‏های دوگانه در مثنوی، کلمات متجانس یا مسجّع هستند و در مقابلِ‏ هم قرار گرفتنِ توازن لفظ و تباین معنا، به بلاغت کلام افزوده است. در ادبیات نظری پژوهش، نخست رویکرد ساختارگرایانۀ زبان‏شناسی و نقد ادبی در استخراج تقابل‏های دوگانه لحاظ شده و سپس، تقابل‏های واژگانی بر اساس جناس و سجع، جداسازی و دسته‏بندی شده‏اند. روش تحقیق، توصیفی است و نتایج تحلیل‏ها عبارت است از: 1. تعداد زیادی از تقابل‏های دوگانۀ مثنوی با آرایۀ لفظی جناس و سجع همراه هستند؛ 2. از میان انواع تقابل-تجانس و تقابل-تسجیع، نخست جناس اختلاف حرف اوّل و بعد، سجع متوازی، بیشترین بسامد را دارند که هر دو از لحاظ موسیقایی، قوی‏ترین شکل سجع و جناس هستند؛ 3. بسیاری از تقابل‏های دوگانه که در کلمات متجانس یا مسجّع بروز و ظهور کرده‏اند، در دایرۀ واژگان قاموسی زبان قرار ندارند و از ابداعات شاعرانۀ مولوی برآمده‏اند؛ 4. نقش تقابل‏های دوگانه‏ای که با سجع و جناس همراهند، در قافیه‏سازی یا ترصیع قابل ‌توجّه است.

semantic opposites and puns in masnavi ma’navi: linking structure of thought and language

in traditional rhetoric, pun and saj’ (persian rhymed prose) are two figures of speech that shape the beauty of language through musicality of speech. abdolghaher jorjani considers the merit of pun in conceptual requirement; it is well received when meaning calls for it. in masnavi ma’navi, by jalaleddin mohammad balkhi aka. rumi, the use of pun and saj’ is remarkable, but the linkage created between these figures of speech and meaning gives a distinctive feature to rumi’s poetry. this can be observed, for instance, in binary oppositions which have made use of the literary device of pun and saj’. accordingly, the hypothesis of this research is that many binary oppositions in masnavi are related to those words which have pun or saj’ in them, and the opposition between verbal balance and conceptual distinction adds to the eloquence. as the theoretical background of the research, a structuralist approach to literary criticism is initially considered to extract binary oppositions, which are then are separated and classified based on the puns and saj/. the research method is descriptive and the results of analyses are as follows: (1) binary oppositions in masnavi are accompanied by puns and saj’; (2) among all types of binary oppositions in pun and saj’, pun in different initial letters and parallel use of saj’, which both have the strongest sense of musicality,  show the most frequency; (3) many of the binary oppositions appearing in the words with pun or  saj’are not included in diction rules of the language and are rumi’s poetical innovations; (4) the function of binary oppositions accompanied by pun and saj; is considerable in rhyme making or verse making.