چند فایدۀ لغوی از دیوان کاتبی نیشابوری

شمس‌الدین محمّد بن ‌عبدالله کاتبی نیشابوری تُرشیزی، شاعر و خطّاط عهد تیموری است که تذکره‌نویسان و تاریخ‌نویسان ادبیات او را در شاعری و ابداع معانی ستوده‌اند. سال تولّد او در تذکره‌ها ذکر نشده‌ است. همین قدر می‌دانیم که در نیمۀ دوم قرن هشتم در روستای طَرق (راوش) تُرشیز نیشابور به دنیا آمده است. از اشاراتی که در دیوان وی هست، دانسته می‌شود که در نیمۀ دوم قرن هشتم و اوایل قرن نهم که تیمور زنده بود، کاتبی شاعری کامل بوده است. او در نیشابور از سیمی نیشابوری که ادیبی ذوفنون بود، تعلیم‌ ادب و خط گرفت، خوشنویس شد و بدین جهت تخلّص کاتبی را برگزید. کلّیات آثار وی مشتمل‌ است بر حدود ده‌هزار بیت شامل قصیده‌ها، ترکیب‌بندها، ترجیع‌بندها، مسمّط‌ها، قطعه‌ها، رباعی‌ها، معمّاها و مثنوی‌های خمسه ‌که تاکنون از دیوان او بخش غزلیات و از مثنوی‌های او تنها مثنوی مجمع‌البحرین و اخیراً محبّ و محبوب (سی‌نامه) چاپ شده است. کاتبی با بهره‌مندی از قالب‌های متنوّع و مضامین خوب و توجّه خاص به صنایع شعری و آوردن لغات و ترکیبات تازه توفیق یافته است که سهمی در غنای زبان فارسی داشته باشد. وی در قصیده‌سرایی به خاقانی و در مثنوی‌سرایی به نظامی نظر دارد و در مجموع، شاعری دشوارگو و زبان‌آور است. توجّه فراوان به واژگان و لغات کمترآشنا برای کشف و درج معانی تازه و دشواریاب و به‌کارگیری انواع آرایه، التزام به استفاده از جناس در بیشتر ابیات، تکرار، واج‌آرایی و بهره‌گیری از کنایات و استعاره‌های پیچیده، تقلید و پاسخ‌گویی شعر شاعران گذشته، از ویژگی‌های عمدۀ آثار اوست. آثار او مخزنی از لغات و تعابیر و ترکیبات کهن و مهم زبان فارسی ‌است. در این مقاله پس از معرفی شاعر و آثارش، برخی از فواید لغوی اشعار او نمونه‌وار براساس شواهد و ابیاتی از متن دیوان در دو گروه معرّفی و با پژوهش در متون دیگر بررسی شده است. نخست، آن‌ها که تا پیش از این در فرهنگ‌ها‌ نیامده‌اند یا اگر در فرهنگ‌ها آمده‌اند، فاقد شاهد هستند یا تنها شاهدشان از شعر کاتبی است. دوم، مواردی که ابیات و شواهد دیوان کاتبی، آن‌ها را تبیین، تقویت و توجیه می‌کند.

Some Lexical Uses from Divân of Kâtebi of Neyshâbur

Shams alDin Muhammad b. Abdullah Kâtebi of Neyshâbur/Torshiz is a poet and calligrapher of the Timurid era who has been praised by literary historians and biographers for his poetry and creating new meanings. The year of his birth is not mentioned in biographies; we only know that he was born in the second half of the eighth century in the village of Tarq (Rawesh) in Torshiz, Neyshabur. It is known from the references in his divan that in the second half of the eighth and early ninth centuries, when Timur was alive, Kâtebi was a fullyfledged poet. In Neyshabur, he learned literature and calligraphy from the Simi of Neyshabur, who was a master of literature and arts. Katebi became calligrapher, hence the pen name Katebi. The totality of his works consists of ten thousands lines of verse, including odes, tarkibband, tarjiband, mosamat, quatrains, riddles, and Khamseh (five Masnawies). So far Ghazals, from his Divân, and only Majma’ulBahrayn and recently MohebbvaMahbub (or Sinâmeh), of his Masnawies, have been published. Ketabi has succeeded in contributing to the richness of the Persian language by usinf various forms and sublime themes as well as special attention to figures of speech and the coinage of new words and expressions. In his odes, he imitates Khaghani, and in Masnawi, he is inspired by Nezami. All in all, he is an esoteric and eloquent poet. In an age when good imitation was considered one of the foremost poetic features, his poetry is characterized by close attention to less familiar words and phrases to discover and introduce new and difficult meanings as well as the use of different tropes such as puns, repetitions, alliteration, metonymy, metaphors and conceits, along with imitating and responding to earlier poetry. His works are a repository of ancient and important words, interpretations and word combinations of the Persian language. In this article, after brief sketch of the poet and his works, some of the lexical uses of his poems are introduced based on evidence and verses from his Divân and other texts. These lexical uses fall into two groups: first, those which have not been included in dictionaries, or if included, they are with no evidence or only with evidences from Kâtebi’s poems; second, those which have been explained, discussed and clarified through evidences from Kâtebi’s verse.