متن‌شناسی نسخه خطّی آداب انشاء نوربخشی در بلاغت نثر و ترسّل عصر صفوی

نسخه خطّی آداب انشاء که بعضاً از آن با عنوان انشای عالم‌آرا یاد شده است، زاییده ذهن نقّاد و طبع وقّاد یکی از مترسّلان، بلاغیّون و شعرای معاصر شاه طهماسب صفوی است که تا کنون در پرده خمول و گوشه انزوا باقی مانده است. آداب انشاء در شمار متون نظری و آموزشی ترسّل محسوب می‌شود. مولف در ساختاری دقیق و منسجم، در یک مقدّمه و سه بخش اصلی موسوم به لمعه و خاتمه، اهمّ مباحث نظری ترسّل را با رویکردی جدید و از منظر دانش بلاغت و بدیع بررسیده است. آنچه که از این کتاب در جمیع شش نسخه آن باقی مانده است، صرفاً فاتحه اثر و در برخی نسخ، بخش‌های آغازین لمعه اوّل است؛ بخش اصلی متن که مشتمل بر مطاوی انشاء و ترسّل است، در دست نیست. زاویه نظر نوربخشی در فاتحه آداب انشاء، هم در بین آثار ترسّل و انشاء و هم در میان آثار بلاغت فارسی، بی‌نظیر و کم‌سابقه است؛ چراکه اغلب متون آموزشیِ بدیع و بلاغت، نظم و شعر فارسی را مطمح نظر داشته‌اند؛ حال آنکه نوربخشی در درجه اوّل، عموماً از منظر نثر فارسی و در وهله دوم، اختصاصاً از زاویه علم انشاء و با رویکردی آموزشی و نمونه‌وار به بررسی فنون ادبی موردنیاز دبیران و منشیان در نثر منشیانه فارسی پرداخته است. توجه به آراستن متن مکتوبات، بیشترین اهتمام نوربخشی و منشیان روزگار صفوی است. علاوه‌بر مقوله مذکور، شواهد منقول، اغلب منثور و برخی شواهد منظوم از زبان خود مولف، متخلّص به سیّد است. شایان ذکر است در آغاز اثر، مطاوی نظری علم انشاء، ویژگی‌های آن و خصایص منشیان موردبحث قرار گرفته است. نگارنده در مقاله حاضر کوشیده ضمن متن‌شناسی آداب انشاء و بیان فواید و مزایای این اثر ممتاز دوره صفوی از منظر محتوایی و ساختاری، در باب شرح احوال و آثار نوربخشی و سبک متن اثر حاضر بحث کند.