مفهوم‌شناسی «استبداد» و «استبداد دینی» در رساله‌ تنبیه‌الامه و بررسی نسبت آن با حکمرانی فقیهان

میرزای نائینی در رساله‌ مهم تنبیه الامه واژه‌های «استبداد» و «استبداد دینی» را در موارد متعدد استعمال کرده است. برخی مفسران تنبیه‌ الامه، به‌گونه‌ای، مفهوم این دو واژه را از منظر نائینی بر حاکمیت سیاسی فقیهان تطبیق داده‌‌اند. نوشتار حاضر، با رویکرد تاریخی و روش تحلیل محتوا، به بررسی انتقادی این تفسیر و نسبت می‌پردازد. نتایج پژوهش بیانگر آن است که مفهوم عام و اصلی واژه‌ «استبداد»، استقلال و انحصار است. ازآنجاکه استقلال و انحصار در نسبت با چیزی درنظر گرفته می‌شود، معنای خاص استبداد، متعدد و شناور بوده است. مقصود نائینی از این واژه، عمدتاً، «ظلم به فرودست»، و مفهوم مورد نظر وی از «استبداد دینی»، «اقتدار عالمان دینی فاسد و دنیاطلب» است. بر این اساس، حکمرانی فقیهانِ جامع‌الشرایط که عدالت از شروط لازم و اصلی آنان است، فاصله‌ زیادی با این دو مفهوم دارد. از سوی دیگر، قید «اطلاق» در اصطلاح «ولایت مطلقه‌ فقیه»، ‌ناظر به گسترده بودن اختیارات فقیهِ حاکم در چهارچوب شریعت جهت تامین مصالح مردم، و نیز تقدم حکم اهم بر مهم هنگام تزاحم است. در نتیجه، این اصطلاح، با مفهومی که نائینی از دو اصطلاحِ «استبداد»‌ و «استبداد دینی» اراده کرده، تفاوت بنیادین دارد.