بررسی و تحلیل سبک‌شناسی «خمسۀ خواجوی کرمانی»

زمینه و هدف: خواجوی کرمانی یکی از شاعران نامدار ایران در قرن هشتم است که با سرودن منظومه های داستانی و غنایی به تقلید از نظامی پرداخت. در این مقاله به بررسی ویژگیهای سبکی در خمسۀ خواجو در سه سطح زبانی، ادبی و فکری پرداخته شده‌ است. روش مطالعه: این پژوهش که به شیوۀ تحلیل محتوا و کتابخانه ای انجام شده است، به بررسی ساختار و مهمترین ویژگیهای سبک‌شناسی خمسۀ خواجوی کرمانی در سه سطح فکری، ادبی و زبانی میپردازد. یافته‌ها: خواجوی کرمانی شاعری درجه‌اول و جزو نوابغ ادب فارسی محسوب نمیشود ولی در برخی موارد شاعری مبدع است و ابیات نادر و بدیع زیادی در خمسه‌اش دیده میشود. او شاعری است که برای نوآوری در شعر و کاربرد ترفندهای بیانی و بدیعی، بسیار تلاش میکند و چندان به احساس و عاطفه در اشعارش توجهی ندارد، به همین دلیل اشعارش چندان مورد پسند قرار نگرفته است. بنابراین یکی از مهمترین خصوصیات اشعارش، کاربرد فراوان صنایع و متصنعانه بودن لفظ و زبان شعر وی است. باوجود این زبان وی ساده و روان است، اما گاه اصرار بر نوآوری و خلق مضامین جدید، شعر وی را بسمت تکلف و تصنع میکشاند. نتیجه‌گیری: در میان صناعات لفظی بیشتر به جناس و در میان صناعات معنوی بیشتر به تلمیح و مراعات نظیر و تضاد علاقه نشان داده است. خواجو تشبیهات و خصوصاً استعارات خود را بدون پیرایه نمی‌آورد و همواره آنها را در کنار دیگر عناصر خیال استفاده میکند. مجاز در خمسۀ او چندان جنبۀ هنری ندارد و کنایات در خمسۀ او عموماً تکراری است و اگر کاربرد آنها سبب زیبایی خاصی شود، بعلت چگونگی بکار گرفتنشان در ساختار بیت است. خمسۀ خواجو عصارۀ فرهنگ و تمدن ایرانی - اسلامی را بنمایش میگذارد و خواجو آگاه از علوم و فنون ادبی، حکمت و نجوم و مسلّط بر علوم دینی از جمله روایت احادیث است، به همین دلیل اشعار او نیز سرشار از تلمیحات و اشارات متنوع است. همچنین او شاعری عارف‌مسلک و راوی داستانهایی است که در آنها عشق مایۀ اصلی و محرّک نخستین است و در کنار داستانهای عاشقانه و مضامین خاص آن، به ادبیات تعلیمی و اخلاقیات و عرفان نیز پرداخته است.