تحلیل گفتمان وقف‌نامه‌های متعلق به دورۀ قاجار در استان‌های مرکزی و کرمانشاه

زمینه و هدف: اسناد بعنوان یکی از مهمترین منابع تحقیقات تاریخی، از اهمیت خاصی برخوردارند؛ زیرا یکی از ابزارهای ارتباطی مطمئن حال با گذشته بشمار می‌آیند. این پژوهش با هدف دستیابی به لایه‌های زیرین معنایی و ایدئولوژیکی، یافتن گفتمان غالب و تبیین نمود عوامل فرهنگی، اجتماعی و موقعیّتی در وقف‌نامه‌های متعلّق به دورۀ قاجار در استانهای مرکزی و کرمانشاه به بررسی و تحلیل این متون پرداخته ‌است. پژوهنده بر این باور است که وقف‌نامه‌ها اسناد بسیار باارزشی هستند؛ ولیکن بدلیل در دسترس ‌نبودن، تاکنون مورد غفلت پژوهشگران و محققان قرار گرفته‌اند؛ درحالیکه تحقیق و پژوهش بر روی این متون میتواند علاوه‌بر روشن نمودن ابعاد گوناگون مسئلۀ وقف، اطلاعات ارزشمند دیگری را در اختیار پژوهشگران و علاقه‌مندان به تحقیق بر روی متون تاریخی قرار دهد. در حقیقت این پژوهش در پی پاسخ به چند سوال اصلی است؛ از جمله اینکه کلمات به ‌لحاظ ایدئولوژیک واجد چه ارزشهایی هستند؟ آیا در وقف‌نامه‌ها ارتباط بین لفظ و معنا وجود دارد؟ گفتمان حاکم بر وقف‌نامه‌ها و مهمترین انگیزه‌های واقفان آن دوره چیست؟ و آیا عوامل فرهنگی، اجتماعی و جغرافیایی در وقف‌نامه‌ها نمودی داشته ‌است؟ روش مطالعه: جامعۀ آماری این پژوهش وقفنامه‌های متعلّق به دورۀ‌ قاجار موجود در مرکز اسناد ادارات کل اوقاف و امور خیریۀ استانهای مرکزی و کرمانشاه به تعداد 361 نسخه است که 196 وقف‌نامۀ آن متعلّق به استان مرکزی و 165 سند آن متعلّق به استان کرمانشاه است. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی تحلیلی است که در مرحلۀ توصیف کلمات از حیث روش و چارچوبهای تحلیلی، کمّی است. در مرحلۀ تفسیر به جنبه‌های کیفی متن نیز توجه میشود. یافته‌ها: وقف‌نامه‌ها در سطوح توصیف و تفسیر با یکدیگر در تعامل هستند؛ زیرا ادبیات و سخندانی در خدمت اهداف سیاسی، اجتماعی و مذهبی قرار گرفته و اعتقادات ایدئولوژیک در ساختار زبان ظاهر شده است. نتیجه‌گیری: در سطح توصیف کلمات، کاربرد شمول معنایی و تقابل معنایی، در بالا بردن ایجاد روابط معنایی در ساختار زبانی بسیار کارآمد عمل کرده است. گفتمان غالب در مقدمۀ اکثر وقف‌نامه‌های مورد پژوهش را میتوان گفتمانهایی فلسفی، کلامی، فقهی و مذهبی و در قسمت توصیف و بیان جزئیات و چگونگی استفاده از موقوفات و نگهداری از آنها گفتمانی اجتماعی و فرهنگی تلقّی کرد. در لایۀ تفسیر بیشترین تاثیرپذیری متن وقف‌نامه‌ها از قرآن کریم و احادیث بوده‌ است.