جامعه‌شناسی شعر آیینی در ایران مطالعۀ موردی: شعر معاصر فارسی چهار دهۀ اخیر

هدف و زمینه: آنچه بعنوان بنمایه و درونمایه در اشعار آیینی کهن وجود داشت، بیشتر بر اسطوره‌ها و سنتها و آداب و رسوم فرهنگی تاکید میکرد، اما از دورۀ اسلامی و بخصوص حکومت شیعی صفوی، رنگ‌وبوی مذهبی گرفت و به آیینهای ملی و مذهبی توجه میشد. تحولات اجتماعی مشروطه، جنبشهای اجتماعی و تجددخواهی باعث تقویت حس وطن‌دوستی و باستان‌گرایانه در شعر و ادبیات در دوران قاجار، پهلوی اول و دوم شد. پیروزی انقلاب اسلامی و دوران جنگ و دفاع مقدس، محتوا و مسیر شعر آیینی را تغییر داد که میتوان از آن به دورۀ نوزایی در شعر آیینی یاد کرد. شعر انقلاب و دفاع مقدس با بهره‌مندی از مفاهیم آیینی و استمداد از مکتب اهل ‌بیت (ع) و اعتقادات دینی و مذهبی در قالبهای شعری کهن، نیمایی و حتی سپید دورۀ نوگرایی شعر مذهبی و آیینی را پدید آورد. پژوهش حاضر با هدف بررسی آیینها و مناسک ایرانی و اسلامی و تبلور آنها در شعر معاصر ایران با تاکید بر چهار دهۀ اخیر انجام گرفته است. در این پژوهش تلاش میشود به پیشینه، مبانی، مولفه‌ها، درونمایه‌ها، تحولات سبکی و جامعه‌شناختی این گونۀ شعر فارسی در دورۀ معاصر پرداخته شود. روش مطالعه: این پژوهش به شیوۀ اسنادی و کتابخانه‌ای و در مواردی به شیوۀ مصاحبه با صاحبنظران انجام گرفته است. یافته‌ها: شعر آیینی همچون دیگر انواع شعر و قلمرو ادب فارسی در گذر زمان گسترش یافته و سپهر تازه‌ای فراروی خویش گشوده است. روشن است که پدیده‌های نو، تحولات دورۀ معاصر، تغییر و تحول زبان، اندیشه‌ها و مضامین نو، همه و همه اتفاقاتی جدید را در شعر آیینی معاصر ایران رقم زده است و این گونۀ شعری را باید چندساحتی و با مضامین متنوع نگاه کرد. نتیجه‌گیری: بررسی و شناخت آیینها و مناسک ایرانی و اسلامی در دورۀ معاصر در قالب سنتهای ملی و مذهبی و شعر و ادب آیینی با تحولات فرهنگی و اجتماعی و گاهی سیاسی همراه است. در واقع میتوان گفت ادبیات آیینی بستری برای انتقال مفاهیم و ارزشهای انقلاب اسلامی، دفاع مقدس و مناسبتهای ملی و مذهبی و آداب و سنن شده است.