بیدل به مثابه سپاهی-صوفی (تجلی جامعه عصر بیدل در غزلیات وی)

زندگی بیدل دهلوی سرشار از تضادها است. این تضادها از زندگی دوگانه شاعر به مثابه سربازشاعر یا سربازصوفی نشات گرفته است. فرمالیسم بیدل، فرمالیسمی نخبه‌گرایانه (نظیر سبک عراقی) نیست که تنها در پی تعهدات زیبایی‌شناسانه شاعر باشد، بلکه فرمالیسمی است که بتواند تضادهای زندگی دوگانه شاعر به مثابه سپاهی صوفی را حل کند. این امر البته به هیچ وجه به معنای آن نیست که در همه حال درک معنای اشعار بیدل ساده است و یا او تعهدی به ساده‌گویی دارد. برای او، شکل (فرم) هنری باید چنان باشد که دیگران (حتی مردم عامی) را وا دارد که با جان کندن و عرق‌ریختن روحی به معنای آن پی‌برند؛ معنایی که با نگاهی پساساختارگرایانه، سیال است و به هیچ وجه به قطعیت نمی‌رسد. از این رو است که از نظر بیدل فهم معانی شعر و نثر او «فهم تند» می‌خواهد. این مقاله در پی آن است که با نگاهی به برخی از ابیات و غزلیات بیدل نشان دهد که چه رابطه‌ای بین جامعه عصر بیدل و شعر او وجود دارد و او چگونه زبان را برای حل تعارض‌‌های زندگی دوگانه خود به کار می‌گیرد.