سیر تطور مجلس گویی صوفیانه به عنوان نوعی ادب تعلیمی؛ از آغاز تا پایان دوره صفوی

در تاریخ ادبیات فارسی، پاره‌ای از نوشته‌ها با نام عمومی «مجالس» شناخته می‌شوند. مجالس از نظر نوع شناسی ادبی در رده ادبیات تعلیمی جای می‌گیرد و از فروع آن به شمار می‌رود. از مهم‌ترین سرچشمه‌های مجلس‌گویی یا خطابه منبری(oratory)، تعلیمات و ارشادات قرآن کریم و نهج البلاغه است. موضوع مجالس، غالباً وعظ و تذکیر است و با مفاهیمی همچون خطابه، تبلیغ، تعلیم، نصیحت، ارشاد، تذکیر و پند و اندرز در هم می‌آمیزد و گاه یکجا و با ارزش یکسان به کار می‌رود. در این نوع ادبی، سخنور با بیان هنجارهای اخلاقی و نشان دادن ناهنجاری‌ها برای اصلاح اندیشه و رفتار جامعه گام برمی‌دارد. مجالس وعظی صوفیه به دو شکل عام (منبری) و خاص (خانقاهی) تشکیل می یافته و هر یک شرایط و آداب ویژه ای داشته است. مجلس گویی عام، بلاغتی خاص، جدای از بلاغت ادبی می طلبد و به «بلاغت منبری» معروف است که دارای ساختار، ویژگی‌ها و عناصری مشخص است. در این جستار، به روش توصیفی- تحلیلی سیر تطور این موضوع از آغاز تا پایان عصر صفوی مورد بررسی واقع شده است.