بررسی چگونگی بازتاب اندرزگزاری و اندرزگزاران در دیوان حافظ

ادب تعلیمی یکی از اغراض بنیادی‌ سخن، و هدف آن آموزش اخلاق، تهذیب نفس و مهارت‌های زندگی است. این گونۀ ادبی، از دیرباز در ادب فارسی حضوری برجسته داشته و در غزل فارسی نیز از موضوعات پربسامد بوده ‌است. غزل ‌حافظ سرشار از مضامین اندرزگونه ‌است. حافظ از اشارات اندرزی غافل نمی‌ماند و با بهره‌گیری از شیوه‌های خاص روایت، پردازش صحنه و انتخاب شخصیت مناسب، اندرزهای ترغیبی و تحذیری‌اش را با بهترین شیوه‌های فصاحت و بلاغت، با مخاطب در میان می‌گذارد. حافظ با آگاهی از میراث تعلیمی گذشتۀ ادب فارسی و عربی و شناخت این گونۀ ادبی، از شیوه‌های خاص برای بیان اندرزهایش بهره می‌گیرد. حافظ، بنا بر اقتضای کلام، از صحنه‌پردازی، شخصیت‌گزینی و چگونگی لحن بیان و دیگر شیوه‌های روایت، برای انتقال اندرز بهره می‌برد. در این پژوهش، به پیشینۀ ادب تعلیمی در گذشتۀ ادب فارسی، چگونگی اندرزگزاری، شان و جایگاه اندرزگزاران، شیوه‌های انتقال اندرز، خاستگاه و سرچشمۀ اندرزهای حافظ و بسامد موضوعی اشعار حکمی شاعر، اشاره‌ شده‌ است. حافظ از داستان‌های شاهنامه و شخصیت‌های آن، قصص اسلامی، امثال، کلیله‌ودمنه و قابوس‌نامه، برای پردازش اندرزهایش بهره می‌برد. کاربرد عنصر طنز در پاره‌ای از اندرزهای حافظ، شیوه‌ای بلاغی برای مبارزه با ریاکاران است. حافظ در برابر مُفتی زمان ناشنیده پند است؛ اما فتوای پیر مغان را به گوش دل می‌شنود. در این پژوهش، به شیوه‌های اندرزگزاری حافظ از زبان سوم‌شخص، پیران، اندرزهای طنزآمیز و مقابله با طبقات ریاکار و اندرزپذیری از پیر مغان اشاره‌ شده و بسامد موضوعی اندرزهای حافظ به‌صورت نمودار نشان داده شده ‌است.