انفعالِ نفس و تغییرِ ذاتِ مدرِک: مساله‌ای ارسطویی، ردیه‌ای سینوی و دفاعیه‌ای صدرایی

نفس در فلسفه‌ی ارسطویی به عنوان قوه‌ی مدرِک شناخته شده و از آنجا که ادراک نوعی استحاله به شمار می‌رود، مساله‌ی تبیین تغییرِ نفس از جایگاهی خاص برخوردار است. ارسطو خود در فصل پنجم کتاب دوم درباره‌ی نفس از نوعی استحاله در نفس سخن می‌گوید که مستلزم تغییر در ذات مدرِک و در نتیجه متمایز از استحاله‌ی کیفی طبیعیات (استحاله‌ای که در آن دو امر متضاد جایگزین یکدیگر می‌شوند) است. این تعبیر مستلزم استکمال ذات نفس در فرآیند ادراک بدون پذیرش ماهیتی خاص، و در نتیجه قابل انطباق بر مفهوم مناقشه‌برانگیز اتحاد عاقل و معقول است. این نوشتار بر مبنای همین انطباق، نخست به شرح انفعال خاص نفس نزد ارسطو و سپس توضیح عدم امکان تبیین آن نزد ابن‌سینا و در نهایت چگونگی امکان تبیین آن نزد ملاصدرا می‌پردازد. به این منظور نخست ویژگی‌های انفعال خاص نفس نزد ارسطو و تمایز آن از استحاله‌های متعارف با کنار هم نهادن فقرات پراکنده‌ی ارسطو بیان می‌شود؛ سپس با تدقیق در استدلال‌های ابن‌سینا در رد اتحاد عاقل و معقول، مفروضات خاص سینوی، که به امتناع تبیین این استحاله نزد او می‌انجامد، توضیح داده می‌شود. بخش آخر این مقاله به شرح مفروضات صدرایی در امکان تبیین این استحاله اختصاص دارد؛ به گونه‌ای که در نهایت روشن می‌شود می‌توان ابن‌سینا و ملاصدرا را دو جریان متفاوت در تفسیر علم‌النفس ارسطو دانست.

Soul Affection and Change in the Nature of Conceiver: An Aristotelian Problem, An Avicennaean Conjecture and a Sadraean Defense

In Peripatetic Philosophy, soul is regarded as the capacity of perception and because of perception is a kind of alteration, the explanation of change in soul has an important place. In the fifth chapter from the second book of de anima, Aristotle says about some kind of alteration which demands the change in the nature of conceiver and so it is different from the natural alteration. This kind of alteration requires the perfection of soul’s nature in the course of intellection, so corresponds to the concept of substantial change and the unity of intellect and intelligible. But Avicenna has denied the possibility of this special kind change i.e. the change in the nature of intellect. Appealing to the concept of substantial movement and higher being of essence, a Sadraean solution to the Aristotelian soul affection has been proposed, which can explain the soul affection as a change in the nature of conceiver. Although due to two different conceptions of unity of intellect and intelligible, two solutions are possible to solve the ascription of perception to the nature of conceiver.