بررسی راهکارهای ارتقاء معیشت بهره‌بردارن مرتع: کاربرد استفاده چند منظوره از مراتع (مطالعه موردی: مرتع لارک، استان البرز)

سابقه و هدف: طی دهه های گذشته، بهره برداری مستمر از مراتع بدون توجه به توان اکولوژیک آن ها سبب تخریب این منابع گردیده است. همین امر جامعه مرتعداران را بر آن داشت که با ارائه راهکارهای علمی، استفاده از سایر توانمندی های مرتع را در دستور کار خود قرار دهند. در کشوری مثل ایران نیز که جمعیت بهره‌بردار زیاد است، باید تلاش گردد تا با در نظر گرفتن استفاده‌های فرعی مرتعی، واحدهای اقتصادی در سطح‌های کوچک‌تر عملی گردد؛ بنابراین ارزیابی اراضی مرتعی و تعیین قابلیت آن‌ها جهت استفاده‌های چندمنظوره به منظور مدیریت پایدار مراتع ضروری به نظر می‌رسد. شناسایی انواع استفاده های ممکن از مراتع منطقه و چگونگی توام نمودن آن‌ها، اولویت‌بندی انواع استفاده های ممکن از نظر اکولوژیکی و اقتصادی، برنامه‌ریزی جهت استفاده از همه پتانسیل ها، خدمات و توانمندی های مرتع (به‌منظور ایجاد کار و افزایش درآمد سرانه بهره‌برداران) مانند استفاده از گیاهان دارویی، استفاده از گیاهان شهدزا، چرای دام و تولید علوفه از اهداف تحقیق حاضر است.مواد و روش: این مطالعه در مرتع لارک (جزء دهستان آزادبر) بخش آسارا شهرستان کرج استان البرز در سال 1397 انجام پذیرفت. پس از تعیین تیپ‌های گیاهی، نمونه‌برداری توسط واحدهای نمونه‌برداری (پلات) با روش تصادفی - سیستماتیک انجام شد. در هر تیپ گیاهی با توجه به پوشش گیاهی منطقه چهار ترانسکت 100 متری عمود بر هم (دو ترانسکت موازی با جهت شیب و دو ترانسکت عمود بر جهت شیب) و در طول هر ترانسکت 10 پلات یک مترمربعی مستقر شد. پایه و اساس این تحقیق مبتنی بر ارزیابی و شناسایی ویژگی ها و پتانسیل تیپ های گیاهی بود. لذا در این تحقیق ابتدا گیاهان منطقه و کاربرد آن‌ها با استفاده از فلورهای معتبر، شناسایی سپس انواع کاربری گیاهان مشخص گردید. ابتدا بر اساس روش فائو (1991) و همچنین با دستورالعمل ارائه‌شده جهت تعیین شایستگی استفاده چندمنظوره (ارزانی و همکاران، 2008)، شایستگی تیپ های گیاهی برای چرای دام، استفاده از گیاهان داروئی و زنبورداری مشخص و با به‌کارگیری سیستم های اطلاعات جغرافیایی در مقیاس مناسب نقشه‌های لازم تهیه گردید. سپس از طریق نتیجه ارزش‌گذاری بازاری، درآمد هریک از انواع استفاده‌ها تعیین گردید پس از مشخص نمودن شایستگی تیپ‌های گیاهی و با در نظر گرفتن ظرفیت چرای دام در مراتع لارک و همچنین مصاحبه با مرتعدار، ابتدا درآمد حاصل از فروش گوسفند و فرآورده‌های لبنی و سپس هزینه‌های مربوط به نگهداری دام از جمله هزینه دارو و واکسن، علوفه دستی و چوپان برآورد گردید و در نهایت سود خالص حاصل از چرای دام محاسبه شد. مقادیر تولید سالانه عسل و همچنین تولید گیاهان داروئی در مرتع مورد مطالعه، میانگین سالانه تولید عسل و گیاهان داروئی در سطح منطقه محاسبه شده و آنگاه بر اساس نسبت اتکای زنبور به پوشش مرتعی که در مصاحبه با زنبورداران منطقه و بر اساس تجربیات آنان برآورد گردید میزان عسل تولیدی در سطح مراتع منطقه برآورد شد. در ادامه، میزان تولید گیاهان دارای ارزش دارویی متکی به هر یک از تیپ‌های مرتعی منطقه بر اساس مساحت هر تیپ و درجه شایستگی آن محاسبه شد.نتایج: نتایج نهایی مدل چرای گوسفند نشان داد از کل مراتع منطقه موردمطالعه 58/86 درصد در طبقه s2  (شایستگی متوسط) و 5/6 درصد در طبقه s3  (شایستگی کم) قرار دارند. نتایج و طبقات شایستگی تیپ‌ها در مدل زنبورداری نشان می‌دهد که از کل مراتع منطقه 17/14 درصد در طبقه s1  (شایستگی بالا)  و 91/78 درصد در طبقه s2 قرار دارند. نتایج تعیین شایستگی گیاهان دارویی‌ حاکی از این است که از کل مراتع منطقه 25/55 در طبقه s2 و 83/37 درصد در طبقه s3 قرار گرفتند. نتیجه ارزش‌گذاری بازاری هر یک از انواع استفاده‌ها نشان داد که درآمد حاصل از چرای دام در مرتع لارک 2,300,000,000 ریال است که با احتساب درآمد حاصل از زنبورداری (260,000,000 ریال) و گیاهان دارویی (202,000,000 ریال) با رعایت اصول بهره‌برداری مناسب در مجموع می‌توان 462,000,000 ریال به این رقم افزود. نتیجه‌گیری: کاهش درصد ترکیب پوشش گیاهی شهدزا و گرده‌زا و فاصله از جاده و مسیر و همچنین شیب تند در بعضی از تیپ‌ها از عوامل کاهش‌دهنده و دما و فاصله از منابع آب از عوامل افزایش‌دهنده شایستگی مراتع این حوزه برای زنبورداری بودند. قابلیت دسترسی در تیپ‌های گیاهی بالادست و عدم وجود قابل قبول گیاهان دارویی و صنعتی در تیپ‌های پایین‌دست باعث ایجاد محدودیت و ترکیب و تولید قابل بهره‌برداری در تیپ‌های گیاهی بالادست از عوامل افزایش‌دهنده شایستگی برای بهره‌برداری از گیاهان دارویی - صنعتی می‌باشند که در خصوص گیاهان دارویی که مورد چرای دام قرا می گیرند با توجه به حضور دام در این مرتع اولویت به چرای دام داده می شود. پایین بودن کلاس خوشخوراکی و حد بهره‌برداری مجاز، گرایش و وضعیت ضعیف، بهره‌برداری نادرست در سال‌های گذشته و کاهش میزان تولید علوفه و شیب زیاد از مهم‌ترین دلایل کاهش‌دهنده و کمیت و کیفیت منابع‌ آب از عوامل افزایش‌دهنده شایستگی جهت چرای دام می‌باشند. با توجه به نتیجه ارزش‌گذاری بازاری هر یک از انواع استفاده‌ها می توان در کنار دامداری در غالب استفاده چند منظوره از مرتع درآمد حاصل از زنبورداری و گیاهان دارویی را با رعایت اصول بهره‌برداری مناسب به در آمد بهره‌بردار افزود و به اقتصادی شدن سامان عرفی کمک کرد و حتی به همان نسبت از ظرفیت چرای مرتع کم کرد.  

investigating the livelihood improvement strategies of rangeland users: application of multi-purpose use of rangelands (case study: larak rangeland, alborz province)

background and objectives: the continuous utilization of rangelands without considering their ecological potential has led to their degradation. to address this, the rangeland community is exploring alternative uses by providing scientific solutions. in a country like iran, where the exploitation population is large, it’s critical to diversify rangeland uses beyond livestock grazing and implement smaller-scale economic units considering sub-uses of rangelands. this study aims to evaluate rangelands for multi-purpose uses to achieve sustainable management, identify potential uses, prioritize them from ecological and economic perspectives, and plan for the effective utilization of rangelands’ potentials and services. the study focuses on utilizing medicinal plants, nectar-producing plants, livestock grazing, and forage production.methodology: the study was conducted in larak rangeland (part of azadbar district) in the asara section of karaj city in 2019. azadbar rangelands are located in the northernmost part of alborz province, 85 km from karaj city. plant types were determined and sampled using a random-systematic method. four 100-meter transects, perpendicular to each other, were established in each vegetation type, with ten 1m² plots along each transect. the research focused on evaluating and identifying plant types’ characteristics and potential uses. plants were identified using valid flora, and their uses were determined. using the fao method (1991) and guidelines by arzani et al. (2008), the suitability of plant species for grazing, medicinal use, and beekeeping was assessed, and necessary maps were prepared. market valuation determined the income from each use. grazing capacity was considered along with interviews with grazers to estimate livestock-related incomes and costs, including medicine, vaccines, fodder, and shepherd expenses. the annual production of honey and medicinal plants was also calculated based on regional data and interviews with local beekeepers.results: the final results showed that 86.58% of the rangeland in the study area is in the s2 class (medium suitability) for sheep grazing, and 6.5% is in the s3 class (low suitability). for beekeeping, 14.17% of the rangeland is in the s1 class (high suitability) and 78.91% in the s2 class. for medicinal plants, 55.25% of the rangeland is in the s2 class, and 37.83% in the s3 class. the market valuation indicated that livestock grazing generates an income of 2,300,000,000 rials, with additional incomes from beekeeping (260,000,000 rials) and medicinal plants (202,000,000 rials), totaling 462,000,000 rials.conclusion: factors such as the percentage of vegetation composition of medicinal and pollen plants, distance from roads, and slope gradient affect beekeeping suitability. temperature and water sources enhance the rangeland’s competence for beekeeping. accessibility in upstream botanical types and the absence of desirable plant species in lower types limit utilization. low palatability, improper use, forage production decline, and water quality issues decrease suitability for animal grazing. implementing multi-purpose uses alongside traditional livestock grazing can increase income through beekeeping and medicinal plants, thus supporting economic sustainability in the region.