قابلیت مراتع کوهستانی منطقه مرگور ارومیه جهت استفاده دو منظوره چرای دام و بهره‌‌برداری از گیاهان دارویی

سابقه و هدف: استفاده چندمنظوره از مراتع، یکی از چالش‌‌های‌‌ پیش‌‌ ‌روی بهره‌‌برداران است که بر اساس آن، می‌‌توان فشار چرا در مراتع را کاهش و گام‌‌ مهمی، جهت افزایش رفاه و توانمند‌‌سازی مرتعداران و حفظ اکوسیستم‌‌های مرتعی، برداشت. پژوهش نیز با همین هدف، در مراتع کوهستانی منطقه مرگور ارومیه، انجام شد. مواد و روش‌‌ها: برای این منظور، طی فصل رویش سال‌‌های 99 1398، از پوشش گیاهی هر یک از تیپ‌‌های گیاهی، در داخل 60 پلات دو متر مربعی که با فاصله 10 متر از همدیگر، در امتداد شش ترانسکت 100 متری مستقر شدند، آماربرداری شد. درصد پوشش تاجی، تراکم گونه‌‌ها، مقدار تولید علوفه گونه‌‌های مورد چرای دام و اندام مورد استفاده هر یک از گیاهان دارویی، به‌‌عنوان شاخص‌‌های اکولوژیکی، اندازه‌‌گیری شد. رانت اقتصادی و ارزش مورد انتظار هر هکتار از تیپ‌‌های گیاهی از محل بهره‌‌برداری گیاهان دارویی و علوفه، نیز به‌‌عنوان شاخص‌‌های اقتصادی، لحاظ شد. مطلوبیت بازارپسندی و تمایل به برداشت گیاهان دارویی نیز تحت ‌عنوان شاخص‌‌های اجتماعی، از مطالعات پرسش‌‌نامه‌‌ای انجام شده، مستخرج گردید. خصوصیات فیزیکی تیپ‌‌های گیاهی و اطلاعات مرتبط با فرسایش خاک نیز از مطالعات قبلی، استخراج گردید. در گام بعد، بر اساس دستورالعمل‌‌های پیشنهادی (mssg) و (msmp) و بر مبنای مجموع امتیازات هر یک از شاخص‌‌ها؛ درجه شایستگی تیپ‌‌های گیاهی، جهت استفاده‌‌های چرای دام (گوسفند) و بهره ‌‌برداری از گیاهان دارویی، به طبقات s1، s2، s3 و n مشخص شد. در آخر، با مقایسه طبقه شایستگی تیپ‌‌های گیاهی برای چرای دام و طبقه شایستگی آنها برای بهره‌‌برداری از گیاهان دارویی، در خصوص اولویت استفاده دومنظوره از مراتع، تصمیم‌‌ گرفته شد. نتایج: نتایج نشان داد که درصد پوشش تاجی گیاهان دارویی در ترکیب گیاهی هر یک تیپ‌‌های گیاهی سامان عرفی مورد پژوهش، از 5 تا 40 درصد، متغیر است. به‌‌عبارتی، سهم گیاهان دارویی در ترکیب گیاهی رویشگاه، 20 تا 62 درصد است. ترکیب مشترک گیاهان دارویی و گونه‌‌های مورد چرای دام نیز از 3 تا 30 درصد، متغیر است. مقدار تولید علوفه گونه‌‌های مورد چرای دام در هر یک از تیپ‌‌های گیاهی، از 65 تا 850 کیلوگرم در هکتار، متغیر است. مقدار تولید گونه‌‌های دارویی نیز از 4 تا 159 کیلوگرم در هکتار، طی یک فصل رویش، برآورد شد. نتایج حاصل از تعیین شایستگی تیپ‌‌های گیاهی از نظر استفاده دومنظوره چرای دام توام با بهره‌برداری از گیاهان دارویی، نشان داد که 77 درصد مساحت مراتع منطقه، دارای شایستگی مطلوب، 10.7 درصد دارای شایستگی متوسط و 9.0 درصد نیز دارای شایستگی کم هستند. 3.3 درصد نیز از نظر مجموع شاخص‌‌های اکولوژیکی، محیطی و اقتصادی و اجتماعی، غیرشایسته هستند. در صورتی که شایستگی تمامی تیپ‌‌های گیاهی، از نظر چرای دام (گوسفند)، خوب است. در این ارتباط، سهم گیاهان دارویی در ترکیب گیاهی تیپ‌‌های گیاهی و شایستگی تولید گیاهان دارویی، از عوامل محدودکننده شایستگی تیپ‌‌های گیاهی، برای بهره‌برداری از گیاهان دارویی هستند. نتیجه‌‌گیری: تمامی تیپ‌‌های گیاهی، شایسته برای بهره‌برداری از گیاهان دارویی هستند. لذا با رویکرد حفظ ذخایر ژنتیکی، بهره‌‌برداری از گیاهان دارویی در تمامی رویشگاه‌‌های مرتعی، توصیه نمی‌‌شود. این موضوع، باید در سیاستگذاری توجه به گیاهان‌‌ دارویی، مد نظر قرار گیرد و در طرح‌های مرتعداری چندمنظوره (تلفیقی) بر آن تاکید شود.

suitability assessment of mountain rangelands in the marghevar region of urmia for dual purpose grazing and medicinal plant exploitation

background and objectives: the multi-purpose utilization of rangelands is a challenge that can alleviate grazing pressure, enhance rangeland well-being and empowerment, and preserve rangeland ecosystems. this research aimed to assess the suitability of mountain rangelands in the marghevar region of urmia for dualpurpose grazing and the exploitation of medicinal plants. methodology: during the growing season of 2018-2019, vegetation data were collected in 60 plots of two square meters, spaced 10 meters apart along six 100- meter transects. ecological indicators, including crown cover percentage, species density, forage production by grazed species, and medicinal plant organs used, were measured. economic indicators, such as economic rent and expected value per hectare, were evaluated for both medicinal plants and forage. social indicators, including marketability desirability and willingness to harvest medicinal plants, were extracted from questionnaire studies. physical characteristics of the plant types (pts) and soil erosion information from previous studies were also considered. suitability classes (s1, s2, s3, n) for livestock grazing (sheep) and medicinal plant utilization were determined based on the total points of each indicator using the guidelines provided in the manual of suitability for sheep grazing (mssg) and manual of suitability for medicinal plants (msmp). the priority of dual-purpose use of rangelands was determined by comparing the merit classes of pts for livestock grazing and medicinal plant utilization. results: the results revealed that the crown cover percentage of medicinal plants in the composition of each pts ranged from 5% to 40%. the share of medicinal plants in the habitat's plant composition ranged from 20% to 62%. the composition of medicinal plants and grazed species varied from 3% to 30%. forage production by grazed species ranged from 65 to 850 kg/ha, while medicinal plant production ranged from 4 to 159 kg/ha during one growing season. the suitability assessment indicated that 77% of the rangeland area in the region had high suitability for dualpurpose use, 10.7% had moderate suitability, 0.9% had low suitability, and 3.3% were unsuitable based on ecological, environmental, economic, and social indicators. the presence and production capacity of medicinal plants were identified as limiting factors for the ability of pts to exploit medicinal plants.