بررسی شاخص‌های اکولوژیکی و مدیریتی موثر بر تولید عسل در مراتع (مطالعه موردی مراتع شهرستان تفت از استان یزد)

سابقه و هدف: امروزه افزایش نیازهای جامعه همراه با افزایش سطح آگاهی‌های محققان و بهره‌برداران، باعث شده استفاده و بهره‌برداری چندمنظوره از مراتع و بهره‌گیری از دیگر پتانسیل‌های مرتع اهمیت بیشتری در مقایسه با بهره‌برداری تک منظوره نظیر چرا دام داشته باشد، شناخت استعدادها و عوامل موثر و تعیین‌کننده توان اکولوژیک اکوسیستم‌های مرتعی از اصول مدیریت و برنامه‌ریزی صحیح جهت حفاظت و بهره‌برداری صحیح از مراتع است. همچنین تهیه و اجرای طرح‌های کاربردی و عملی به منظور دستیابی به اهداف اقتصادی، حمایتی و حفاظتی، نیازمند شناخت دقیق این عوامل و استعداد جهت تنظیم برنامه‌های مدیریت موثر در مراتع است. یکی از استعدادهای بالقوه اکوسیستم‌های مرتعی، تعیین توان و پتانسیل این منابع جهت زنبورداری است، کشور ایران به‌دلیل داشتن اقلیم چهار فصل، مطلوب‌ترین شرایط نگهداری و پرورش زنبورعسل را دارا می باشد، لذا به دلیل مشخص نبودن وضعیت کمی و کیفی گونه‌های گیاهی از نظر ارزش و اهمیت آنها در زنبور و تولید عسل و عدم شناخت عوامل موثر در زنبورداری در کمیت و کیفیت عسل تولیدی در منطقه مورد مطالعه از مسائلی است که می تواند باعث عدم بهره‌برداری مناسب مراتع و توسعه این نوع بهره‌برداری‌های سازگار با طبیعت باشد و این مسائل ضرورت تحقیق را ایجاب می‌نماید. لذا این پژوهش با هدف بررسی و شناسایی نقش شاخص‌های طبیعی و مدیریتی موثر بر تولید عسل در مراتع منطقه تفت یزد انجام شد. مواد و روش‌ها: در این پژوهش شاخص‌های طبیعی موثر بر تولید عسل با 13 گویه و شاخص‌های مدیریتی موثر بر تولید عسل با 16 گویه به‌عنوان متغیرهای مستقل از نوع ترتیبی با طیف لیکرت پنج گزینه‌ای و شاخص تولید عسل به‌عنوان متغیر وابسته از نوع فاصله‌ای که به رتبه‌ای تبدیل شد، انتخاب گردید گویه‌های هر شاخص با توجه به شرایط منطقه و زنبورداری طراحی شد. جامعه آماری در مراتع شهرستان تفت از استان یزد 81 نفر زنبوردار بوده و حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 67 نمونه برآورد گردید. نمونه‌گیری به‌صورت تصادفی طبقه‌بندی شده انجام و روایی پرسشنامه توسط اساتید و کارشناسان مجرب و پایایی پرسشنامه‌ها با استفاده از آماره آلفای کرونباخ سنجیده شد. نتایج: نتایج حاصل از آزمون رتبه‌ای مقایسه میانگین نشان داد از بین شاخص‌های طبیعی موثر بر عسل تولیدی گویه‌ درصد گونه‌های شهدزا و گرده‌زا با میانگین (3.14) و گویه طول دوره گلدهی با میانگین (3.01)، و از بین گویه‌های شاخص مدیریتی گویه نوع تغذیه مصرفی زنبور عسل با میانگین (3.05) و وجود منابع آبی با میانگین (2.97) به‌ترتیب همگی اولویت اول و دوم را به خود اختصاص دادند، همچنین نتایج ضریب همبستگی اسپیرمن و کندال تائو b نشان داد شاخص ‌های طبیعی با شاخص‌های مدیریتی همبستگی مثبت و معنی داری در سطح اطمینان 99 درصد داشته و گویه‌های درصد گونه‌های شهدزا و گرده‌زا، طول دوره گلدهی، میزان بارندگی، میزان ابری بودن، وضعیت مرتع و جهت شیب با شاخص تولید عسل رابطه مثبت و مستقیم و گویه‌های تعداد دفعات کوچ، چرای توام دام سبک با زنبور عسل و نوع مالکیت با شاخص تولید عسل رابطه منفی و معکوس دارند. نتیجه‌گیری: نقش و اهمیت عوامل طبیعی در مقایسه با عوامل مدیریتی در رابطه با میزان تولید عسل در منطقه مشخص شد. بر اساس نتایج نقش عوامل طبیعی بیش از عوامل مدیریتی بوده و لازم است زنبورداران ضمن شناخت دقیق عوامل موثر طبیعی نظیر درصد پوشش گیاهی و وضعیت و دوره گلدهی و شهد و گرده‌دهی مناسب گونه‌ها به‌ویژه گونه‌های جذاب برای زنبور عسل زمان‌های بارش و رطوبت در رویشگاه‌ها و وجود منابع آبی سالم و بهداشتی و نوع تغذیه مناسب، زمان کوچ مناسب کلنی‌ها را مدیریت و با شرکت در دوره‌های آموزشی و ترویجی تقویم زنبورداری رویشگاه‌های مورد بهره‌برداری را تهیه و در جهت افزایش کمی و کیفی عسل تولیدی برنامه‌ریزی نمایند. با توجه به نتایج به‌دست آمده با شناخت دقیق‌تر عوامل و شاخص‌های اکولوژیک در منطقه و بهره‌گیری آنها در بازه زمانی مناسب در چارچوب برنامه مدیریتی مناسب می‌توان نزدیک به 17 درصد افزایش عملکرد تولید عسل در منطقه را انتظار داشت.

investigation of ecological and management indicators affecting honey production in rangelands: a case study of taft city, yazd province

background and objectives: the shift from single-purpose grazing to the multipurpose utilization of rangelands has become important due to increased societal needs and awareness among researchers and stakeholders. understanding the ecological capabilities and evaluating natural ecosystems are essential for proper management and planning of natural resources. beekeeping is one potential utilization of rangeland ecosystems, as iran's four-season climate provides favorable conditions for honey production. however, the lack of knowledge regarding the quantitative and qualitative status of plant species in terms of their value and importance for bees, as well as the absence of effective indicators, hinders proper exploitation of pastures for honey production. this research aimed to investigate and identify the natural and management indicators influencing honey production. methodology: thirteen natural indicators and sixteen management indicators affecting honey production were selected as independent variables using a likert scale questionnaire. honey production index was used as the dependent variable. a sample of 67 beekeepers was randomly selected from a population of 81, based on cochran's formula. questionnaire validity was assessed by professors and experts, and reliability was measured using cronbach's alpha statistic. results: statistical analysis using rank mean test in spss software revealed that the percentage of nectar-producing and pollinating species had the highest rank (3.14) among the natural indicators, followed by the duration of the flowering period (3.01). among the management indicators, the type of nutrition consumed by bees ranked first (3.05), followed by the existence of water resources (2.97). spearman correlation coefficient indicated a positive and significant correlation (99% confidence level) between natural and management indicators. additionally, spearman's correlation coefficient and kendall's tau-b showed a positive and significant correlation (99% confidence level) between natural and management indicators. the percentage of nectar-producing and pollinating species, length of the flowering period, amount of rainfall, cloudiness, pasture condition, and slope direction had a positive and direct relationship with the honey production index. conversely, the number of migrations, light livestock grazing with bees, and type of ownership had a negative and inverse relationship with the honey production index. conclusion: natural factors were found to have a greater impact on honey production compared to management factors in the study region. to increase honey production, it is recommended for beekeepers to enhance their technical efficiency and knowledge through training and extension programs. they should establish hives in rangelands with suitable vegetation percentage and attractive species for bees, consider rainfall and the availability of healthy water resources, and carefully time hive migrations. understanding the ecological factors and indicators accurately and implementing proper management strategies can potentially increase honey production by 17% in the region.