واکاوی و شناخت اثرات اقتصادی و اجتماعی طرح های مرتعداری (مطالعه موردی: منطقه نیمه خشک شهرستان بیجار)

سابقه و هدف: مراتع به عنوان بخش مهمی از منابع طبیعی، نقش اساسی در بهبود یا افول شرایط اقتصادی و اجتماعی جوامع محلی و بهره برداران روستایی دارد. پس از ملی شدن جنگل ها و مراتع در سال 1341، در قوانین مصوبه سال 1348 برای اولین بار بهره برداری از مراتع به صورت طرح مرتع داری مدنظر قرار گرفت. طرح های مرتعداری با هدف تقویت شاخص های بوم شناختی و بهبود شاخص های اقتصادی و اجتماعی بهره برداران تدوین و اجرا می گردند که ارزیابی اثرات آنان به منظور سیاست گذاری و اتخاذ برنامه های مدیریتی مراتع ضروری است. طرح های مرتع داری یکی از ابزارهای اصلی مدیریت و بهره برداری از مراتع ایران است که در جهت حذف یا کاهش تخریب ها و مدیریت بهینه و پایدار مراتع اجرا می شوند. در این تحقیق، اثرات اقتصادی و اجتماعی طرح های مرتعداری شهرستان بیجار در استان کردستان مورد ارزیابی و بررسی قرار گرفت. مواد و روش ها: با توجه به اهداف کاربردی مطالعه، از روش پیمایشی و اسنادی به منظور جمع آوری داده ها و اطلاعات استفاده شد. منطقه مورد مطالعه شامل عرصه های مرتعی 9 طرح مرتعداری خاتمه یافته در شهرستان بیجار در شرق استان کردستان بود. جامعه آماری شامل دو گروه بهره برداران ذینفع طرح های مرتعداری و کارشناسان آشنا به موضوع مورد مطالعه و مرتبط با طرح های مرتعداری بودند. 175 خانوار بهره بردار بر اساس فرمول کوکران و تطبیق با جدول کرجسی و مورگان به عنوان نمونه های مطالعاتی انتخاب و به روش تصادفی در تکمیل پرسشنامه ها مشارکت داشتند. همچنین 24 کارشناس نیز در انجام تحقیق مشارکت کردند. پس از تایید روایی پرسشنامه ها با استفاده از نظر متخصصان و کارشناسان خبره، به منظور بررسی پایایی پرسشنامه ها از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد که این مقدار برای کارشناسان و بهره برداران به ترتیب برابر 0.81 و 0.84 به دست آمد که نشان از قابلیت اعتماد مناسب پرسشنامه ها داشت. پرسشنامه های تحقیق علاوه بر ویژگی های جمعیت شناختی، مشتمل بر سوالاتی در خصوص تاثیرات مستقیم و غیرمستقیم طرح های مرتعداری اجرا شده بر وضعیت اقتصادی-اجتماعی و معیشتی بهره برداران در مقیاس طیفی لیکرت بود. اولویت بندی اثرات اقتصادی و اجتماعی از طریق میانگین رتبه ای انجام شد. بررسی نرمال بودن داده ها با آزمون کولموگراف-اسمیرنوف انجام گرفت و پس از تایید نرمالیته داده ها، به منظور مقایسه دیدگاه کارشناسان و بهره‌برداران در ارتباط با اثرات اقتصادی و اجتماعی طرح های مرتعداری از آزمون پارامتری تی استیودنت مستقل استفاده شد. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار spss20 انجام گرفت. نتایج: نتایج نشان داد ممانعت از تغییر کاربری اراضی مرتعی، بهبود وضعیت آب شرب دام و افزایش اعتماد بهره برداران به اهداف و برنامه های بخش اجرایی منابع طبیعی به ترتیب با کسب میانگین های 4.04، 3.96 و 3.92 مهم ترین اثرات اقتصادی و اجتماعی طرح های مرتعداری در شهرستان بیجار از دیدگاه کارشناسان بوده است. اما از دیدگاه بهره برداران، تقویت حس تعلق و مالکیت بهره برداران نسبت به مراتع، تقویت روحیه اجتماعی و مشارکت جامعه محلی در اجرای طرح و افزایش وحدت و انسجام اجتماعی بهره‌برداران سامانه عرفی به ترتیب با میانگین های 4.16، 3.92 و 3.88  مهم ترین اثرات اقتصادی و اجتماعی طرح های مرتعداری اجرا شده بودند. در اکثریت شاخص های اقتصادی و اجتماعی اجرای طرح های مرتعداری، تفاوت آماری معناداری بین دیدگاه و نظرات کارشناسان و بهره برداران مشاهده نشد (0.05

analysis and recognition of economic and social effects of rangeland management projects (case study: semi-arid region of bijar city)

background and objectives: rangelands, as an important part of natural resources, play an essential role in improving or reducing the economic and social conditions of local communities and rural residents. after the forest and rangeland nationalization act of 1962, in the laws passed in 1969, the exploitation of rangelands was considered as a rangeland management plan for the first time. in the meantime, rangeland management plans are formulated and implemented with the aim of promoting ecological, economic and social indicators of stakeholders. thus it is necessary to evaluate the achievement and show them to policy and decision makers of rangeland managers. rangeland management plans are one of the main tools for managing and exploiting rangelands in iran, which are implemented to eliminate or reduce degradation and optimal and sustainable rangeland management. in this study, economic and social effects of rangeland management projects in bijar city of kurdistan province were evaluated.methodology: a survey and documentary method was used to collect data and information. the study area included rangelands of 9 completed rangeland projects in bijar city in the east of kurdistan province. the statistical population in this study included two groups of stakeholders of rangeland and experts familiar with the subject and rangeland projects. 175 households were selected based on cochran’s formula and adapted to krejcie and morgan table as study samples and participated in completing the questionnaires randomly. also, 24 experts participated in the research. after confirming the validity of the questionnaires using the opinion of experts, cronbach’s alpha coefficient was used in order to evaluate the reliability of the questionnaires. these values are obtained 0.81 and 0.84 for experts and stakeholders, respectively. it showed that the questionnaires were properly reliable. in addition to demographic characteristics, the research questionnaires included questions about the direct and indirect socio-economic effects of rangeland plans based on likert scale. prioritization of economic and social effects was done through the ranking average. the normality of the data was assessed by kolmogorov -smirnov test and after confirming the normality of the data, student’s t-test was used to compare the viewpoints of experts and stakeholders about economic and social effects of rangeland projects. data analyses were performed using spss20 software. results: according to the results, preventing the land use changes, improving the drinking water needs of livestock and increasing the confidence of stakeholders in the aims and programs of the executive department of natural resources by obtaining averages of 4.04, 3.96 and 3.92, were the most important economic and social effects of rangeland projects in bijar city from the viewpoint of the experts, respectively. but from the viewpoint of the stakeholders, the sense of ownership strengthening the social spirit and participation of the local community in implementing the plan and increasing the unity and social cohesion. with the averages of 4.16, 3.92 and 3.88 these were the most important economic and social effects of rangeland projects acceptance and implementation respectively. in the majority of economic and social indicators of rangeland management projects, there was no statistically significant difference between the viewpoint of experts and stakeholders (p >0.05), but according to viewpoint of experts, the mean value of the effects of preventing land use changes (p =0.0001) and increasing the trust of stakeholders to the aims and programs of the executive department of natural resources (p = 0.012) was more significant. such, from the viewpoint of stakeholders, increasing the unity and social cohesion of stakeholders (p = 0.003), the sense of belonging and sense of ownership to the rangelands for stakeholders, (p = 0.019), strengthening the social