اثر گرادیان شیب بر پوشش گیاهی، ترکیب گونه‌ای و تولید گیاهان دارویی (مطالعه موردی: مراتع روم شهرستان قاین)

سابقه و هدف: به منظور حفاظت بیشتر از زیست بوم های مرتعی، قبل از اقدام به بهره برداری از گیاهان دارویی و صنعتی، می بایست شایستگی مرتع از این لحاظ بررسی شود. ترکیب و تولید گیاهی و شیب دامنه از جمله مولفه های تعیین کننده شایستگی مرتع برای بهره برداری از گیاهان دارویی هستند. بدین منظور در چهار رویشگاه گیاهان دارویی (achillea santolinoides، ziziphora tenuior، sclerorhachis leptoclada و hymenocrater calycinus) و سه طبقه شیب (کمتر از 30 درصد، 60-30 درصد و بیشتر از 60 درصد) ترکیب گیاهی، ارزش اهمیت نسبی (ivi) و تولید بررسی شد. مواد و روش‌‌ها: ابتدا پس از بازدیدهای میدانی و مشاهده حضور گونه های دارویی به عنوان گونه غالب مراتع حوزه روم شهرستان قاین، اقدام به شناسایی رویشگاه های گیاهی شد. در رویشگاه های علفی از اندازه پلات 1 متر مربعی و در رویشگاه های بوته ای از اندازه پلات 2 متر مربعی استفاده شد. نمونه برداری به روش کاملا تصادفی انجام شد. پس از اندازه گیری شیب در کلیه نقاط نمونه برداری، عامل شیب در سه سطح کمتر از 30 درصد، 30 تا 60 درصد و بیشتر از 60 درصد مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت. در طول گرادیان شیب، خصوصیات ساختاری پوشش گیاهی شامل تراکم، فراوانی، وفور و غلبه گونه ای اندازه گیری و بر اساس آن، شاخص ارزش اهمیت نسبی گونه ای (ivi) تعیین شد. به منظور مقایسه تولید کل گیاهان دارویی در بین شیب های مختلف، از آزمون تجزیه واریانس (anova) و مقایسه میانگین های دانکن استفاده شد. همچنین به منظور گروه بندی رویشگاه ها بر اساس ترکیب گونه ای، از آنالیز خوشه ای استفاده شد. توزیع وفور گونه ای با استفاده از مدل های سری هندسی، عصای شکسته، لوگ نرمال، zipf و mandelbrot بررسی شد و برازش داده ها با هر کدام از مدل های فوق انجام شد، از معیار اطلاعاتی آکائیک (aic ) جهت سنجش نیکویی برازش استفاده شد. کلیه تجزیه و تحلیل های آماری توسط نرم افزار r انجام شد. نتایج: لیست فلورستیک منطقه مورد مطالعه نشان داد که در کل، 47 گونه گیاهی متعلق به 15 تیره گیاهی شناسایی شد. که از این بین، 31 گونه علفی، 8 گونه بوته ای، 7 گونه گراس و 1 گونه درختچه ای مشاهده شد. از بین گونه های مشاهده شده، به ترتیب گیاهان دارویی و صنعتی 66 درصد، گیاهان علوفه ای مرتعی 23 درصد وگیاهان مهاجم و خاردار 11 درصد را شامل می شوند. گیاهان دارویی اکثرا متعلق به چهار تیره compositae، apiaceae، lamiaceae و brassicaceae هستند. نتایج نشان داد که ziziphora tenuior و achillea santolinoides بیشترین تراکم و artemisia aucheri  و sclerorhachis leptoclada  بیشترین درصد پوشش را دارند. گیاهان دارویی و صنعتی کمترین سهم را در ترکیب گیاهی شیب های کم و بیشترین سهم را در رویشگاه های واقع در شیب های متوسط و زیاد دارند. منحنی رتبه-وفور نشان داد که توزیع وفور گونه ای (sad) کل منطقه مورد مطالعه از مدل mandelbrot و لوگ نرمال تبعیت می کند که نشان دهنده جامعه باثبات و پایدار است. نتایج نشان داد که با افزایش شیب، تولید گیاهان دارویی کاهش پیدا می کند. گونه های دارویی achillea santolinoides و ziziphora tenuior واقع در شیب های کمتر از 30 درصد، بیشترین تولید و اهمیت نسبی را دارد و از نظر این دو فاکتور، شایستگی لازم جهت بهره برداری را دارد. نتیجه‌‌گیری: نتایج بیانگر این است که اگر چه با افزایش شیب، سهم نسبی گیاهان دارویی در منطقه افزایش می یابد، اما به لحاظ دو فاکتور ترکیب گیاهی و تولید، شیب های بالای 60 درصد شایستگی لازم برای بهره برداری از گیاهان دارویی را ندارند. هر چند در تحقیق حاضر، به طور مستقیم، تمامی عوامل موثر بر شایستگی مرتع مورد مطالعه قرار نگرفته است، اما اهمیت مفهومی چون ivi در مطالعات شایستگی مرتع و تاثیر شیب بر برخی از پارمترهای پوشش گیاهی بررسی شد و نتایج نشان داد که در شیب های متوسط و زیاد، تولید گیاهان دارویی کاهش یافت، از این رو، با افزایش شیب، شایستگی مرتع برای گیاهان دارویی و صنعتی نیز کاهش پیدا می کند.

effect of slope gradient on vegetation, species composition and production of medicinal plants (case study: rom rangelands, qaen)

background and objectives: in order to further protect of rangeland ecosystems, range suitability should be investigated before the utilization of medicinal and industrial plants. plant composition, production and steep of the slope are among the criteria that determines the suitability of rangeland for the use of medicinal plants. in four habitats of the following species (achillea santolinoides, ziziphora tenuior, sclerorhachis leptoclada and hymenocrater calycinus) on three slope classes (less than 30%, 30-30% and more than 60%), importance value index (ivi) and accessible production were determined.methodology: after field visit and observation of medicinal plants as the dominant species in the rangelands of room districts of qaen county, plant habitats were identified and sketched. in herbaceous and woody habitats, plots sized 1 m2 and 2 m2 were respectively placed. samples were taken randomly. after measuring the slope on all sampling plots, the slope was statistically analyzed at three levels of less than 30%, 30 to 60% and more than 60%. during the slope gradient, the structural characteristics of vegetation including density, frequency, abundance and dominance of species were measured and based on that, importance value index (ivi) was determined. in order to compare the total production of medicinal plants for different slopes, analysis of variance (anova) and duncan multiple range tests were used. cluster analysis was also used to group the habitats based on species composition. species abundance distribution was investigated using geometric series, broken stick, log-normal, zipf and mandelbrot models and the data were fitted with each of the above models. the goodness of fit of these models was measured by the akaike information criterion (aic). all statistical analysis was done by r software.results: the floristic list of the study area showed that in total, 47 plant species belonging to 15 plant families were available, 31 herbaceous, 8 bush, 7 grasses and 1 shrub species. among the observed species, 66% were medicinal and industrial, 23% forage plants and 11% invasive and thorny. medicinal plants mostly belonged to compositae, apiaceae, lamiaceae and brassicaceae. the results showed that ziziphora tenuior and achillea santolinoides had the highest density and artemisia aucheri and sclerorhachis leptoclada had the highest ground cover. the low presence of medicinal and industrial were seen on low slopes and the highest on moderate and high slopes. the rank-abundance curve showed that the species abundance distribution (sad) of the whole study area was fit by mandelbrot model and log-normal, which indicates a stable community. the results showed that with increasing slope, the production of medicinal plants decreases. achillea santolinoides and ziziphora tenuior, located on slopes of less than 30%, have the highest production and relative importance, and in terms of these two factors, have the necessary competence for exploitation. conclusion: although the relative composition of medicinal plants in the region increases with increasing slope, but in terms of plant composition and production, habitats with a slope of more than 60% are not suitable to be used as medicinal plants sites. generally, in range suitability assessment studies, vegetation cover percentage alone is not enough, because there may be species that are pharmacologically and industrially valuable that have a low cover percentage. although in this study, not all factors affecting rangeland suitability have been studied directly, but the important value index for rangeland suitability studied and the effect of slope on some vegetation characteristics have been investigated and the results showed that the moderate and high slope and production of medicinal plants decreased. therefore, with increasing slope, rangeland’s suitability for medicinal and industrial plants also decreases.