ارزیابی اقتصادی و اکولوژیکی بهره‌‌برداری از گیاهان دارویی (مطالعه موردی: مراتع خورکلات، استان خراسان رضوی)

سابقه و هدف: یکی از انواع استفاده از مراتع، بهره‌‌برداری از گیاهان ‌‌دارویی است. محاسبه شاخص‌‌های اکولوژیکی و اقتصادی بهره‌‌برداری از آن، از ملزومات اساسی جهت تعیین مکان‌‌های شایسته و دارای اولویت، برای بهره‌برداری از گیاهان دارویی است. پژوهش حاضر با همین هدف، در مراتع خورکلات واقع در ارتفاعات هزار مسجد، انجام شد. مواد و روش‌‌ها: برای این منظور، در فصل رویش سال‌های 1399-1397، با استقرار 120 پلات یک متر مربعی، در امتداد 12 ترانسکت 100 متری؛ از پوشش گیاهی در داخل چهار توده معرف، آماربرداری شد. در هر توده معرف، 30 پلات یک متر مربعی، با فاصله 10 متر از همدیگر، در امتداد سه ترانسکت 100 متری بکار برده شد. در هر یک از پلات‌‌ها؛ پس از اندازه‌‌گیری شاخصه‌‌های ساختاری پوشش گیاهی نظیر؛ درصد پوشش تاجی، تراکم و فراوانی گونه‌‌های گیاهی؛ مقدار تولید علوفه گونه‌‌های مورد چرای دام و تولید اندام مورد استفاده هر یک از گیاهان دارویی واقع در داخل پلات‌‌ها، شامل گونه‌‌های achillea millefolium،allium homolacarpum ، alyssum homolocarpum، althea officinalis، bonium persicum، erenjium bungei، eremurus olgae، gundelia tournefortii، hyoscyamus niger، hymenocrater incanus، lallemantia royleana، scrophularia striata، stachys lavandufolia، teucrium polium و verbascum songaricum نیز به‌‌عنوان شاخصه‌‌های عملکردی، به روش قطع و توزین یا برداشت اندام زیرزمینی، اندازه‌‌گیری شد. میانگین مقادیر شاخص‌ها در هر یک از توده‌‌های معرف طی سال‌‌های مختلف، برای محاسبه شاخص‌‌های اقتصادی، در نظر گرفته شد. رانت اقتصادی بهره‌‌برداری از گیاهان دارویی، ارزش مورد انتظار هر هکتار از مراتع منطقه از محل بهره‌‌برداری از گیاهان دارویی و حاشیه بازاریابی هر یک از گیاهان دارویی، به‌‌عنوان شاخص‌‌های اقتصادی، مد نظر قرار گرفت. نتایج: بر مبنای نتایج، تمامی گونه‌های دارویی موجود در ترکیب گیاهی، به‌صورت عرفی، بهره‌برداری نمی‌شود و تنها بهره‌‌برداری از 15 گونه ذکر شده که به‌‌واسطه ترکیبات ثانویه، کمتر مورد چرا قرار می‌‌گیرند و از نظر خوشخوراکی، جزو گونه‌‌های کلاس iii محسوب می‌‌شوند، معمول هست. میانگین پوشش تاجی ‌گونه‌‌های دارویی مذکور، 14 درصد از کل پوشش تاجی مراتع منطقه است. به‌‌عبارتی، سهم گونه‌های دارویی ذکر شده در ترکیب گیاهی، حدود 36 درصد است. ترکیب مشترک گیاهان دارویی و گونه‌‌های مورد چرای دام نیز 48 درصد است. میانگین مقدار تولید گونه‌‌های دارویی، 180 کیلوگرم در هکتار، طی سه فصل رویش، برآورد شد که با لحاظ نمودن حد بهره‌‌برداری مجاز 40 درصد برای رویشگاه مورد پژوهش، مقدار تولید قابل برداشت گیاهان دارویی، 72 کیلوگرم در هکتار در سال محاسبه شد. با توجه به نتایج، سود (رانت) اقتصادی بهره‌برداری از گیاهان دارویی، در یک دوره برداشت، 19.1 میلیون ریال در هکتار در سال به‌دست آمد. ارزش مورد انتظار هر هکتار از مراتع از محل بهره‌‌برداری از گیاهان دارویی نیز با در نظر گرفتن نرخ تنزیل 5.4 درصد در شهریور ماه سال 1399، 3.5 میلیون ریال در هکتار برآورد شد. ضریب حاشیه بازاریابی بهره‌برداری از گونه‌‌های دارویی مراتع منطقه نیزاز 10 تا 53 درصد برآورد گردید. نتیجه‌‌گیری: بهره‌‌برداری مبتنی بر اصول اکولوژیک از گیاهان دارویی، می‌‌تواند نقش مهمی در تکمیل معیشت، افزایش رفاه و توانمند‌‌سازی مرتعداران، حفظ اکوسیستم‌‌های مرتعی و ارتقاء خدمات اکوسیستمی مرتبط با آنها، ایفا کند. این موضوع، باید در سیاست‌گذاری توجه به گیاهان‌‌ دارویی و در طرح‌های مرتعداری چند منظوره، مد نظر قرار گیرد.

economic and ecological evaluation of the use of medicinal plants (case study: khorklat rangelands, khorasan razavi province)

background and objectives: rangelands plants are often are used for their medicinal contents (mps). calculating the ecological and economic capability of the lands determines the worthy and suitability level of the places for the exploitation of mps. the current research was conducted with the same purpose in the rangelands of khorklat located in the heights of hazarmasjed.methodology: in the growing season of 1397-1399 the study conducted by establishing 120 plots of one square meter, along 12 transects of 100 meters. in each rangelands plant representative, 30 plots of one square meter were used, with a distance of 10 meters from each other, along three transects of 100 meters. in each of the plots; after measuring the structural items of vegetation such as; canopy cover, density and abundance of plant species were measured.  quantity of the forage production of species grazed by livestock and the production of organs used by each of the mps located inside the plots were also calculated. these applied on the species achillea millefolium, allium homolacarpum, alyssum homolocarpum, althea officinalis, bonium persicum, erenjium bungei, eremurus olgae, gundelia tournefortii, hyoscyamus niger , hymenocrater incanus, lallemantia royleana, scrophularia striata, stachys lavandufolia, teucrium polium and verbascum songaricum.  results were counted as performance index of the species which was obtained by cutting and weighing or harvesting underground organs. the average values of the index in each of the representative groups during different years were considered to calculate the economic index. economic index resulted from the expected value of each hectare of rangelands in the region and the marketing margin of each mps.results: based on the results, all the mps in the plant composition are not exploited in a conventional way. only the exploitation of the 15 mentioned species which are less grazed due to their secondary compounds and are considered class iii species in terms of palatability, is common. the average canopy cover of the mentioned mps is 14% of the total crown cover of the rangelands of the region. in other words, the share of mps mentioned in the plant composition is about 36%. the common composition of mps and grazed species is 48%. the amount of production of mps was estimated to be 180 kg/ ha during one growing season. by taking into account the permitted exploitation, 40%, for the studied habitats, the harvestable amount of mps was calculated to be 72 kg/ha/y. according to the results, the rent value of mps in one harvest period was 3.5 million rials per hectare. the coefficient of marketing margin of exploitation of mps of rangelands in the region was also estimated from 10 to 53 percent.conclusion: utilization of mps based on ecological principles can play an important role in supplementing livelihoods, increasing welfare and empowering pastoralists, maintaining rangeland ecosystems and promoting ecosystem services related to them. this issue should be considered in the policy of attention to mps and in multi-purpose rangeland plans.