بررسی برخی ویژگی‌های خاک و عوامل فیزیوگرافی موثر در استقرار گونه انحصاری کلاجوک (platychaete aucheri (boiss.) boiss.) در استان هرمزگان

سابقه و هدف: کلاجوک با نام علمی platychaete aucheri (boiss.) boiss. گیاهی بوته‌ای از تیره کاسنی (asteraceae) از گونه‌های انحصاری و مهم مرتعی جنوب ایران است که در استان‌های فارس، کرمان، بوشهر و هرمزگان پراکنش دارد. این گونه به دلیل سازگاری با محیط گرم و خشک جنوب، شکل رویشی بوته‌ای مقاوم به چرای دام، جذابیت در پرورش زنبور عسل، کاربردهای دارویی در طب سنتی و  نقش با ارزشی که در کنترل فرسایش آبی و بادی دارد، گونه‌ای چند منظوره است که می توان در طرح‌های مقابله با بیابان‌زایی و احیای مراتع قشلاقی نواحی جنوب کشور از آن استفاده کرد. مواد و روش‌ها: نمونه‌‌برداری از پوشش گیاهی به روش تصادفی- سیستماتیک در داخل پلات‌‌های مستقر در امتداد ترانسکت‌‌های خطی انجام شد. در مجموع 90 پلات برای سه منطقه بستک، سیرمند و گنو (رویشگاه‌های اصلی گونه) بکار برده شد. عوامل توپوگرافی مثل ارتفاع از سطح دریا، درصد شیب زمین، جهت جغرافیایی برای هر پلات مشخص گردید. در هر یک از واحدهای اکولوژیکی، پارامترهایی نظیر فراوانی، تعداد پایه‌ها و درصد پوشش تاجی هر یک از گونه‌های واقع در داخل پلات‌‌ها اندازه‌‌گیری شد. همچنین در داخل هر پلات پارامترهایی مثل درصد خاک لخت، درصد لاشبرگ و درصد سنگ و سنگریزه نیز برآورد گردید. تولید علوفه گونه کلاجوک به روش قطع و توزین در داخل پلات‌ها انجام شد. از هر یک از پلات‌ها، یک نمونه خاک با سه تکرار (نمونه مرکب) تا عمق 60 سانتی‌متری خاک برداشت و خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آن‌ها اندازه‌گیری شد. در این پژوهش به مطالعه نیازهای اکولوژیک این گونه با تاکید بر تعیین عوامل ‌‌اکولوژیک موثر بر تغییرات پوشش‌‌گیاهی و بررسی پاسخ آن به تغییرات عوامل اکولوژیکی، با استفاده از روش آنالیز تطبیقی‌‌متعارفی (cca؛ canonical correspondence analysis) و مدل‌‌ جمعی تعمیم‌‌یافته (gam؛ generalized additive models) در استان هرمزگان انجام و تجزیه و تحلیل داده‌‌ها با استفاده از نرم‌‌افزارهای spss17 و canoc4.5 انجام شد. بدین‌منظور سه منطقه بستک، سیرمند و گنو که از رویشگاه‌های اصلی گونه بودند انتخاب و نمونه‌‌برداری از پوشش‌‌گیاهی به روش سیستماتیک- تصادفی انجام شد. نتایج: تجزیه و تحلیل پارامترهای خاک مناطق نشان داد که تمام پارامترها به جز فراوانی و اسیدیته خاک در سطح 5 درصد اختلاف معنی‌دار دارند. بافت خاک در منطقه بستک لومی و شنی‌لومی، در منطقه سیرمند شنی‌لومی و در منطقه گنو شنی‌رسی‌لومی بود. بیشترین درصد پوشش‌‌تاجی کل، تولید علوفه، تعداد پایه، درصد لاشبرگ، درصد پوشش تاجی، ارتفاع هر پایه، مقدار آهک و شن خاک در منطقه سیرمند بود. بیشترین درصد خاک بدون پوشش، هدایت الکتریکی، درصد اشباع و سیلت خاک نیز در منطقه بستک بود. الگوی پاسخ کلاجوک در امتداد شیب درصد شن و آهک، از مدل افزایشی پیروی کرد و با افزایش مقادیر مذکور، فراوانی و درصد پوشش ‌‌گیاهی آن نیز بیشتر شد. برعکس، پاسخ این گونه در امتداد شیب درصد سیلت و شیب زمین، از مدل کاهشی پیروی کرد و با افزایش مقدار این عوامل، فراوانی و درصد پوشش‌‌گیاهی کاهش یافت. الگوی پاسخ گونه در امتداد شیب هدایت ‌‌الکتریکی، از مدل زنگوله ای پیروی کرد و حد بهینه رشد آن برای این عامل، 25 دسی‌زیمنس بر متر بود. همچنین عکس‌‌العمل این گیاه به ارتفاع از سطح دریا و رطوبت اشباع خاک، از مدل دو نمایی پیروی کرد. این مدل، نشان‌‌دهنده وجود یک محدودیت رقابتی در طول شیب محیطی است. نتیجه‌گیری: نتایج این بررسی نشان داد که درصد فراوانی و درصد پوشش ‌‌گیاه کلاجوک، با افزایش شیب درصد شن و آهک و کاهش شیب درصد سیلت و شیب زمین بیشتر شد. حد بهینه رشد گیاه برای عامل شیب هدایت‌‌الکتریکی، 25 دسی‌زیمنس بر متر بود. همچنین عکس‌‌العمل این گیاه به ارتفاع از سطح دریا و رطوبت اشباع خاک، از مدل دو نمایی پیروی کرد. بررسی پاسخ گونه کلاجوک در امتداد شیب عوامل توپوگرافی و خاک، اطلاعات ارزشمندی برای تعیین نیازهای اکولوژیکی این گونه‌‌ ارائه داد که می‌‌تواند در مدیریت پوشش‌‌گیاهی و عملیات اصلاح مراتع در مناطق مشابه، مورد توجه قرار گیرد.

investigation of soil characteristics and physiographic factors affecting the establishment of the exclusive species of platychaete aucheri (boiss.) boiss. in hormozgan province

background and purpose: platychaete aucheri (boiss.) boiss., is a bush plant of asteraceae family. it is one of the exclusive and important species of rangelands in the south of iran. geographically it could be seen in fars, kerman, bushehr, and hormozgan provinces.this species could be used in desertification control and revived rangelands in the southern regions of iran. adaptability of the species in arid environments, resistant to animal grazing, water and wind erosion resilience, bee keeping and traditional medicine use, make it a multi-functional species in desertification projects in the south of iran.materials and methods: samples were taken in a random-systematic method inside the plots located along the linear transects. 90 plots were used for the three regions of bastak, sirmand and gnu (the main habitats of the species). topographical factors such as height above sea level, slope steep percentage and geographical direction were determined for each plot. in each of the ecological sites, parameters such as frequency, number of plants, and canopy coverage percentage of each species located inside the plots were measured. inside each plot, parameters such as bare soil, litter and stones and gravels percentages were also measured. forage production of platychaete aucheri was calculated by cutting and weighing inside each plot. also, in each plot, a soil sample (mixed from 3 soil samples) was collected at the depth of 60 cm. then physical and chemical characteristics of soil samples were analyzed. in this research, we used canonical correspondence analysis (cca) and generalized additive model (gam) for determination of ecological needs of the species with an emphasis on determining the ecological factors affecting vegetation changes and its reply to ecological factors. data were analyzed in spss17 and canoc4.5 environments. three main habitats of platychaete aucheri, bastak, sirmand, and geno, were selected. vegetation samples were taken is a systematic-random method.results: soil analysis showed that all measured parameters except for soil acidity, were significantly different in habitats (p<0.05). electrical conductivity, percentage of saturation, and silt were highest in bastak. lime and sand were highest in sirmand. organic carbon, nitrogen, and clay were highest in geno. soil texture was loam and sandy-loam in bastak, sandy-loam in sirmand, and sandy-clay-loam in geno. total canopy coverage, forage production and number of plants per hectare, litter percentage, and plant height were the highest for sirmand samples. the highest bare soil percentage was measured in bastak. the response pattern of platychaete aucheri along the slope of sand and lime percentage followed the monotonic increase model. with increasing the mentioned values, frequency and percentage of canopy cover were increased too. adversely, the silt and land slope responses of the species along the slope percentage followed the monotonic decrease model. with increasing the amount of these factors, the frequency and percentage of canopy coverage decreased. the response pattern of the species along the electrical conductivity slope followed the bell model (unimodal) and its optimal growth limit for this factor was 25 ds/m. the reaction of the plant to sea level and soil moisture followed the bimodal model. this model indicates the existence of a competitive constraint along the peripheral slope. conclusion: the results of this study showed that the frequency and canopy coverage of platychaete aucheri increased with the increase of slope, sand and lime percentage and declining percentage of silt and slope of the land. the optimal growth situation for this factor was 25 ds/m. the reaction of this plant to sea level and soil moisture followed the bimodal model.