مطالعه ویژگی‌های رویشگاهی گونه کَوَرگ (capparis spinosa) در اکوسیستم های مرتعی دشت سیستان

سابقه و هدف: بخش وسیعی از سطح ایران را مناطق خشک و نیمه خشک با آسیب‌پذیری بالا به خود اختصاص داده است. گونه های گیاهی بومی سازگار و مقاوم با شرایط محیطی سخت این مناطق، اهمیت ویژه ای در پایداری این اکوسیستم و همچنین تغذیه دام ها و تامین نیازهای دارویی جوامع محلی دارند. با آگاهی و شناخت علمی و عملی پیرامون ویژگی‌های بوم‌شناختی گیاهان هر منطقه، نه‌تنها می‌توان از عامل‌های مخرب و سیر قهقرایی آن جلوگیری نمود، بلکه با اتخاذ تصمیم‌گیری معقول، می‌توان در نگهداری، احیاء و توسعه آن قدم برداشت. رشد گیاه در رویشگاه‌های طبیعی حاصل کارکرد عوامل مختلف زیستی ازجمله اقلیم، خاک و توپوگرافی می‌باشد. بنابراین شناسایی این عوامل به‌عنوان نیازهای رویشگاهی گیاهان اولین قدم در حفاظت و احیای آنها محسوب می‌شود. هدف از این تحقیق بررسی برخی از ویژگی های رویشگاهی گونه کورگ به عنوان گیاهی دارویی و موثر در جلوگیری از فرسایش بادی در سیستان می‌باشد. مواد و روش‌ها: ابتدا مناطق پراکنش گونه capparis spinosa در منطقه سیستان با کمک تجارب کارشناسان مراکز تحقیقات کشاورزی و اداره منابع طبیعی و بازدیدهای صحرایی تعیین گردید. سپس سه رویشگاه معرف برای این گونه انتخاب شد. جهت بررسی تغییرات حیاتی گیاه در سه رویشگاه زهک، هیرمند و هامون، مشاهدات مراحل مختلف فنولوژی در دوره فعالیت گیاه با بازدیدهای مرتب از نقاط مشخص در سال رویشی 1398 صورت پذیرفت. اندازه‌گیری پوشش گیاهی، در هر رویشگاه به روش تصادفی سیستماتیک انجام شد. چهار ترانسکت 200 متری با فاصله 100 متر از یکدیگر مستقر و روی هر ترانسکت ده پلات 2 ×2 مترمربعی در نظر گرفته شد. در داخل پلاتها، سطح پوشش، تراکم، فراوانی، درصد لاشبرگ، سنگ و سنگریزه و خاک لخت برآورد گردید. همچنین از هر رویشگاه 4 نمونه خاک (از پلات اول و آخر هر ترانسکت) بصورت ترکیبی جهت اندازه‌گیری برخی خصوصیات فیزیکی و شیمیایی برداشت گردید. صفات مورفولوژیک (تعداد میوه، وزن تر میوه، وزن خشک میوه، تعداد و طول جست، ارتفاع بوته، طول برگ، عرض برگ و عمق ریشه‌دوانی) در هر رویشگاه بصورت تصادفی از 4 پایه گیاهی اندازه‌گیری شد. تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از آنالیز واریانس یک طرفه (anova) در نرم افزار spss statistics 26.0 و تجزیه مولفه‌های اصلی (pca) با استفاده از نرم افزار past4.0 صورت گرفت.نتایج: نتایج دوره رویشی گیاه کورگ نشان داد، ظهور اولین برگ در اوایل اسفند و پایان دوره رویش آذرماه می باشد و گیاه در سال دو دوره گلدهی (خرداد و مهرماه) و بذردهی (تیر و آبان ماه) دارد. از نظر خصوصیات کمی پوشش گیاهی و صفات مورفولوژیک اختلاف معنی‌داری بین رویشگاه‌ها وجود داشت و رویشگاه هیرمند از درصد پوشش، فراوانی، تراکم، درصد لاشبرگ، تعداد میوه در پایه، تعداد و طول جست و از عمق ریشه دوانی بیشتری نسبت به دو رویشگاه دیگر برخوردار بود. همچنین این گونه همراه با گونه‌هایی چون زرتاغ ( haloxylon persicum )، گز ( tamarix aphylla )، خارخسک ( tribulus terrestris )، خارشتر ( alhaji camelerom )، علف شور( salsola rigida )، سیاه شور( suaeda fruticosa )، پنجه مرغی ( cynodon dactylon )، اسپند ( peganum harmala )، علف شور ( salsola kali )، سبط ( stipagrostis plumosa )، هندوانه ابوجهل ( citrullus colocynthis ) و اشنان ( seidletzia rosmarinus ) میروید. نتایج نشان داد خاک رویشگاه هیرمند، اسیدی‌تر (7/9) و میزان آهک (8/7 درصد)، شن (86/7 درصد)، سیلت (8/9 درصد)، کربن آلی (0/6 درصد) و ماده آلی (0/8 درصد) آن از سایر رویشگاه‌ها بیشتر بود. با استفاده از روش تجزیه مولفه‌های اصلی (pca) مشخص شد مهمترین عوامل موثر در پراکنش این گونه در رویشگاه‌های مورد مطالعه بافت خاک و ارتفاع می‌باشد. از نظر بافت خاک و ارتفاع سه رویشگاه‌ تفاوت چندانی نداشتند.نتیجه گیری: بررسی مراحل مختلف فنولوژی در دوره فعالیت گیاه capparis spinosa همزمانی رویش این گیاه با بادهای 120 روزه سیستان (وزش بادهای 120 روزه در سیستان از اوایل خرداد ماه شروع می‌شود و تا پایان شهریور ماه ادامه دارد) را نشان داد، بنابراین می توان با کشت این گونه در مناطق برداشت رسوبات بادی از این پدیده مخرب محیط زیستی جلوگیری به عمل آورد. علاوه بر آن، این گیاه دارای اهمیت دارویی، عمق ریشه دوانی بالا و دوره رویش طولانی است که بر اهمیت کشت گونه در منطقه افزوده است. از آنجائیکه سه رویشگاه مورد مطالعه در وضعیت فقیر قرار دارند، احیاء مناطق با کشت این گونه خصوصاً در رویشگاه هیرمند که از شرایط مساعدتری از نظر ویژگی‌های خاک و میکرو اقلیم برخوردار است، توصیه می شود.

Habitat characteristics of Capparis spinosa in Sistan region

Background and objectives: A large part of Iran is occupied by arid and semiarid climatic condition which is highly vulnerable. Native plant species that are well adapted to the environmental conditions of these areas have particular importance. They are helping sustainability of the ecosystem as, provides livestock nutrition and are used as medicinal plants. Having knowledge about the ecological characteristics of the plants can prevent destruction and regressive trend of the plant community and making it possible to take proper managerial decisions. Plant growth in natural habitats is the result of the function of various biological factors such as climate, soil, and topography, so identifying these factors as habitat needs of plants is the first step in their protection and restoration. This study aimed to investigate some habitat characteristics of Capparis spinosa as a medicinal and soil protecting species in Sistan. Methodology: The distribution areas of Capparis spinosa were determined firstly with the help of the experiences of experts from Agricultural Research Centers and the Department of Natural Resources, and field visits in Sistan region. In order to study the vital annual changes of the plant, three sites, namely Zahak, Hirmand, and Hamoon, were selected and phenological stages were monitored during the plant growth period by regular visits on specific points in 2019. Vegetations were measured in a randomsystematic method at each site. Four transects were setup with the length of 200m long and 100m side distance. On each transect 10 plots with the size of 4m2 were placed to estimate the canopy cover, density, frequency, percentage of litter, gravel, and bare soil. Soil samples were taken to investigate physical and chemical properties in four composite samples (from the first and last plots). Morphological traits as fruit numbers, wet and dry weight of fruits, number of stems, plant height, leaf length, leaf width, and root depth in each habitat were measured from four plant stands randomly. Data analysis was performed using analysis of variance (ANOVA) by IBM SPSS Statistics 26.0 and principal component analysis (PCA) using Past4.0.Results: The results of the vegetative period of Capparis spinosa showed that the first leaf emerges in early March and the end of the vegetative period happened in December and the plant has two flowering (June and October) and seeding periods (July and November) in a year. There were significant differences between habitats in the aspect of quantitative characteristics of vegetation and morphological traits. Hirmand habitat has more cover percentage, frequency, density, litter percentage, fruit number per plant, number and length of stem, and rooting depth than the other two sites. It also grows with species such as white saxaul (Haloxylon persicum), tamarix (Tamarix aphylla), bindii (Tribulus terrestris), Alhaji camelerom, halsola (Salsola rigida), shrubby Seablite (Suaeda fruticosa), bermuda grass (Cynodon dactylon), harmal (Peganum harmala), tumbleweed (Salsola Kali), desert grass (Stipagrostis plumose), Citrullus colocynthis and colocynth (Seidletzia rosmarinus). The soil of Hirmand was more acidic (8/7) and had higher levels of lime (8/7), sand (86/7), Cilt (8/9), organic carbon (0/6) and organic matter (0/8) than other habitats. PCA revealed that the soil texture and height were the most important factors affecting the distribution of this species. Soil texture, and height were not different in the three habitats.Conclusion: Investigation of different phenological stages in the plant activity period showed the simultaneous growth of this plant with 120day winds of Sistan region (120day winds in Sistan start in early June and continue until the end of September), therefore it is possible preventing of destructive environmental effects by planting this species in Eolian harvesting zones. Moreover, this species have medicinal importance and a long vegetative period which has increased the importance of species cultivation in the region. Since the three habitats studied are in poor condition, it is recommended to rehabilitate areas with the cultivation of this species, especially in Helmand habitat, which has more favorable conditions in terms of soil and microclimate characteristics.