تبیین نقش فقر اقتصادی و سرمایه اجتماعی بهره‌برداران در تخریب مراتع (مطالعه موردی: منطقه حفاظت‌شده بیجار)

تخریب مراتع، تحت تاثیر فقر اقتصادی و ضعف سرمایه های اجتماعی ساکنین روستایی طی سالیان اخیر شدت بیشتری یافته است. در همین راستا، تحقیق حاضر، با هدف تبیین نقش این دو مقوله مهم در تخریب مراتع منطقه حفاظت شده بیجار انجام گرفته است. جامعه آماری مورد مطالعه شامل 1124 خانوار روستایی ساکن در منطقه مذکور بوده که بر اساس فرمول کوکران 287 خانوار به عنوان نمونه آماری انتخاب شده و به تناسب بین روستاها تقسیم شدند. ابزار گردآوری داده ها در این پژوهش، پرسشنامه محقق ساخته بوده که مشتمل بر ویژگی های جمعیت شناختی افراد، دارایی های اقتصادی (درآمدها و هزینه های خانوار)، سرمایه های اجتماعی و مصادیق تخریب مرتع است. پس از تایید روایی با نظر متخصصان، پایایی پرسشنامه سرمایه های اجتماعی برابر 0.83 و پرسشنامه تخریب مراتع 0.79 به دست آمد که نشان از قابلیت اعتماد مناسب این پرسشنامه ها داشت. دیدگاه بهره برداران در ارتباط با مصادیق تخریب مرتع در سه بخش عوامل مربوط به دام و دامداری، قطع و برداشت، و تغییر کاربری مورد بررسی قرار گرفت. داده های گردآوری شده با استفاده از آزمون های کای اسکوئر، t جفتی و ضریب همبستگی پیرسون با استفاده از نرم‌افزار spss16 تحلیل شدند. به منظور تفکیک افراد فقیر و غیرفقیر، از خط فقر نسبی و برای محاسبه آن، از روش 66 درصد میانگین کل هزینه ماهانه خانوار استفاده شد. مطابق نتایج تحقیق، خط فقر سرانه 213000 تومان برآورد شد. بنابراین، با توجه به مقایسه هزینه های کل ماهیانه با خط فقر، 24.7 درصد افراد زیر خط فقر و فقیر تشخیص داده شدند. میانگین سرمایه اجتماعی بهره برداران 3.12 برآورد شد که در حد متوسط می باشد. بین متغیرهای سن، بعد خانوار، درآمد خانوارها، سطح تحصیلات و شغل با فقر اقتصادی بهره برداران ارتباط آماری معناداری یافت شد. بر اساس دیدگاه بهره برداران، تبدیل مرتع به اراضی زراعی، چرای طولانی دام و رقابت در چرای دام با میانگین های 4.14، 3.62 و 3.24 به‌ترتیب مهم ترین علل تخریب مراتع در منطقه حفاظت شده بیجار هستند. با توجه به نتایج تحقیق، میانگین میزان تخریب مرتع به وسیله پاسخگویان فقیر به‌طور معناداری بیشتر از پاسخگویان غیرفقیر بود. همچنین، از دیدگاه بهره برداران با سرمایه اجتماعی بیشتر، عوامل مربوط به دام و قطع و برداشت تاثیر بیشتری در تخریب مراتع داشته است. بین بهره برداران فقیر و غیرفقیر از لحاظ سرمایه اجتماعی تفاوت معناداری یافت نشد هر چند که در پاسخگویان غیرفقیر تا حدودی میانگین سرمایه اجتماعی بیشتر بود. بنابراین با بهبود وضعیت اقتصادی و کاهش فقر اقتصادی و اجتماعی ساکنین روستایی می توان انتظار کاهش تخریب مراتع مناطق حفاظت شده بیجار را داشت.

Explaining the role of economic poverty and social capital of beneficiaries in rangeland degradation (Case study: Rangelands of Bijar protected region)

Rangeland destruction has been exacerbated by the economic poverty and the weakening of the social capital of rural residents in recent years. Therefore, the aim of this study was to explain the role of economic poverty and social capital of beneficiaries in rangeland degradation of Bijar protected region. The statistical population of the study included 1124 rural households residing in Bijar Protected Area. According to Cochran formula, 287 households were selected as statistical sample and proportionally divided between the villages. Data gathering tool was a researchermade questionnaire. The questionnaire consisted of demographic characteristics, economic assets (household income and cost), social capital, and rangeland degradation. After confirming the validity of questionnaire by the expertschr('39') opinion, the reliability of social capital and rangeland destruction questionnaire are obtained 0.83 and 0.79 respectively that showed the appropriate reliability of researchermade questionnaires. The viewpoints of beneficiaries regarding rangeland degradation were studied in three parts including factors related to livestock and animal husbandry, cutting and harvesting and land use change. Data were analyzed using chisquare, paired ttests and Pearson correlation coefficient using SPSS 16 software. Relative poverty line was used to separate the poor and the nonpoor and 66% of total monthly household expenditure was used to calculate it. According to the results of the study, the per capita relative poverty line in the study area was estimated 2130000 Rials in 1398, that 24.7% of studied rural residents were poor. The mean score of social capital for beneficiaries is estimated 3.12 in a moderate manner. There was a significant relationship between variables such as age, educational level, occupation, household dimension and income with poverty of beneficiaries. According to the beneficiarieschr('39') viewpoint, conversion of rangelands to agricultural land, long grazing and competition in livestock grazing with the mean of 4.14, 3.62 and 3.24 are the most important causes of degradation of rangelands, respectively. According to the results of the study, the average rate of rangelands degradation by poor respondents was significantly higher than nonpoor respondents. Also, from the viewpoint of beneficiaries with higher social capital, factors related to livestock and animal husbandry and cutting and harvesting have a greater effect on rangeland degradation. There was no significant difference between poor and nonpoor beneficiaries in the aspect of social capital, although the average scores of social capital was higher among nonpoor respondents. Therefore, by improving the economic condition and reducing the economic and social poverty of rural residents, one can expect a reduction in the rangelands destruction of Bijar protected region.