از انای محمود تا انای مردود

در طول تاریخ تصوّف اسلامی با سه انا مواجه‌ایم که از سوی جمعی از صوفیان و علما مورد نقد و بررسی قرار گرفته، و در باب آن تفاسیر و اقاویل مختلفی در قالب عبارات رمزآمیز و شطح‌وار بیان شده است؛ قرآن کریم به دو «انا» اشاره کرده، انایی که از زبان ابلیس و به تبع آن از جانب فرعون بیان گردید، که البته این هر دو انا به تلقی اهل شریعت مذموم است؛ سومین انا به گواهی تاریخ از حسین‌بن منصور حلاج در برابر فرعون زمانه، خلیفه عباسی، فریاد شد و ازسوی عدّه‌ای از برجستگان قلّه‌های تصوف مورد تایید و تفسیرهای گوناگون قرارگرفت. به «انایی» که از نور و عشق الهی نشات گرفته، انای محمود؛ و به انایی که نشان از عقل دارد، انای مردود می‌گویند؛ این مقاله، ضمن پاسخ به این پرسش که حلاج در پی یافتن انسان خدایی بود و یا خدای انسانی؟ به تحلیل و توصیف دو انای مردود و محمود؛ و در باب راز ومنشا انا الحق حلاج که براساس تکلیف دینی و رسالت انسانی با توجه به اوضاع سیاسی- اجتماعی زمانه فریاد گردید، به نقد و بررسی می پردازد.